Türk Dünyası Araştırmaları

Abstract

Ahmed el-Mar’aşî ed-Debbâgî onyedinci yüzyılın sonları ile onsekizinci yüzyılın ilk yarısında Anadolu’da yaşamış bir Osmanlı âlimidir. Osmanlının duraklama ve gerileme dönemlerinde toplumun içinde bulunduğu durumun farkında olan ve olumsuz şartların kaynağı olarak gördüğü konuları açıklığa kavuşturma gişiminde bulunmuştur. Bunu özellikle “er-Risaletü’l-Münciye min Vesveseti’l-Mu’tezile ve’l-Cebriyye” adlı eserinde görmek mümkündür. Kaderle ilgili inanç ve kabullerin tarihte olduğu gibi kendi döneminde de birçok sorunun kaynağı olduğunun bilincindedir. Toplumların gerileme veya çöküş dönemlerinde konuyla ilgili yanlış inançların insanlar tarafından benimsendiği bir taraftan cebirci diğer taraftan kaderci inançların itibar gördüğü bir vakıadır. Ahmed el-Mar’aşî Osmanlının böyle bir döneminde yaşamış ve 1165/1752 yılında Maraş’ta vefât etmiştir. O, çalışmasında konuyla ilgili birçok görüş ve iddiayı dile getirip, ayet ve sahih sünnetten delillerle konuyu açıklığa kavuşturmuştur. Ehl-i Sünnet, Mu’tezile ve Cebriyye mezhepleri başta olmak üzere temel İslâm Mezheplerinin irade, hürriyet ve insan fiilleri konusunda ortaya koydukları görüşleri değerlendirmiştir. İnsan fiillerinde ihtiyarın etkisi konusunda Beyzâvî’nin ihtiyar anlayışına dayalı yaptığı tespit ve tenkitler oldukça önemlidir. Aslında bu konu bütün islam toplumlarında, farkında olunsun veya olunmasın, günümüzde de sorun üretme bakımından gündemdedir ve güncelliğini korumaktadır.
Bu makalede kulun ihtiyarının fiile etkisi araştırılacaktır. Ayrıca Beyzavî’nin ihtiyar anlayışı ve bu konuda problem olarak gördüğü husus Ahmed el-Mar’aşî’nin verdiği cevaplarla açıklanmaya çalışılacaktır. Ahmed el-Mar’aşi’nin insan hürriyeti, tercihleri ve eylemlerinin kaynağı; din ve dünya görüşü bağlamında toplumsal maneviyat değerlendirmesi açısından oldukça dikkat çekicidir. Mar’aşi’nin metinci-literal ve herşeyi bununla sınırlı sayan görüş karşısında Hanefi-Matüridî Türk din yorum biçimi olan Re’y ehlinin metodunu tercih ederek sorunlara çözüm önerileri geliştirmesi ise ayrıca dikkate değer bir husustur.