Öz
Bingöl merkezinin tarihi çevre ve şehircilik bakımından gelişimi odaklı çalışmalar, bu güne kadar dolaylı ve az sayıdaki akademik çalışmalar ile sınırlı kalmıştır. Ancak geçmişten günümüze kadar doğudan batıya ve kuzeyden güneye birçok ulaşım yolarının merkezinde yer alan bu coğrafyanın merkezini teşkil eden Bingöl şehrinin ve yakın fizikî çevresinin değişim ve gelişim seyri ile bu değişime etki eden unsurlar merak konusu olmuştur. Bu incelemede, Bingöl şehri veya bölgeye merkezlik eden yerleşim birimlerinin değişim tarihleri, sebepleri, yerleşim alanları ve konuşlanmış oldukları alanların şehirleşme ve yerleşim bakımından durumları gözlemlenmiştir. Bu açıdan bakılınca, şehrin veya bölgenin tarih öncesi dönemlerden bugüne taşıdığı adları, coğrafî konumu, jeomorfolojik yapısı, demografik, idarî, askerî, siyasî, sosyal, coğrafî, kültürel vb. şartlarının devirler boyunca şehir ve çevresinin değişimi ve gelişimine etkileri önem kazanmıştır. Bu çerçevede yapılan inceleme, ilk çağlardan ortaçağlara kadar Bingöl ovası ve çevresinde günün şartlarına uygun önemli ve stratejik yerleşim ve yapılaşma şekillerine yer verildiğini göstermiştir. Ancak takip eden dönemlerde Bingöl ve merkezî bölgesinin çevre ve gelişim bakımından muhtelif nedenlerle ıssızlaşmaya başladığını ortaya koymuştur. Bölgenin idarî merkezini oluşturan yerleşim birimi, bu ıssızlaşmaya binaen köy niteliğine sahip bir özellik kazanmıştır. Yerleşim birimi ve yakın alanı, geniş bir şehircilik imkânı ve anlayışına sahip olamamıştır. Bu şartları ile yaygın ve kendine özgü geniş bir fizikî ve kültürel etki oluşturamamıştır. Bu durum büyük ölçüde Osmanlı Devri’nin ve Cumhuriyet Dönemi’nin ilk yarısına kadar devam etmiştir. Ancak yakın zamanlarda şehirle ilgili bir çevre ve şehircilik anlayışından bahsedilebilir olmuştur.
Cumhuriyet Dönemi’nde şehrin kuruluş yeri, gelişim dönemleri ile nakledilen yeni yeri jeomorfoloji ve afetlere maruz kalma açısından araştırılmıştır. Şehrin bugün bulunduğu alanın jeomorfolojik özellikleri ile gelişme doğrultusunun jeomorfoloji ile uyumlu olup olmadığı ortaya konulmuştur. Burada, şehir yerleşimini etkileyen doğal afetler, resmi özel yapılaşma, vb. durumlar da gözden geçirilmiştir. Bu amaç doğrultusunda çalışma alanına ait topoğrafya haritalarından Sayısal Yükseklik Modeli (SYM) oluşturulmuş (10*10 m), SYM’den yükselti basamakları ve eğim haritaları elde edilmiştir. SYM’den eğim ve yükselti özellikleri elde edilerek şehir, kuruluş yerinin elverişliliği bağlamında değerlendirilmiştir. Çalışmada Bingöl şehir yerleşmesinin geçmişten günümüze maruz kaldığı ve kalabileceği doğal afetler ortaya konmuş ve çözüm önerileri sunulmuştur. Bingöl şehir yerleşmesinin gelişme dönemleri ve doğrultusu için farklı dönemlere ait Landsat TM 5 ve Landsat 8 OLI-TIRS uydu görüntüleri kullanılmıştır. Çalışmada 1985, 1990, 2000 ve 2010 yıllarına ait Landsat TM 5, 2019 yılı Landsat 8 uydu görüntüleri kullanılmıştır. Uydu görüntülerinin farklı bantları ARCGIS 10.1 programı ile birleştirilmiş (Composite Bands), şehrin gelişme dönemi ve doğrultusu belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- 1550 Tarihli Tahrir Defterine Göre Çapakçur Livası -Nüfus ve İskân-, Hazırlayan. M. Mahfuz Söylemez, Demir, Abdullah (2014). Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları.
- ACAR, Abdurrahman (2014). “Klasik İslam Tarihi Kaynaklarına Göre Bingöl ve Çevresi”, II. Bingöl Sempozyumu (25-27 Temmuz 2008), Yay. Haz. Mehmet Mahfuz Söylemez, İbrahim Çapak, Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, Bingöl, s. 189-195.
- AKBULUT, Yılmaz (1995). Bingöl Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- AKKAN, Erdoğan 8 Nisan 1971). “Bingöl’ün Yer değiştirmesinde Rol Oynayan Jeomorfolojik Faktörler”, Jeomorfoloji Dergisi, Sayı. 3, Ankara, s. 38-44.
- AVCI, Sedat (1993). “Türkiye’de Şehir ve Şehirli Nüfusun Dağılışı (1927-1990)”, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı. 28, Ankara, s. 249 – 269.
- BALUKEN, Yusuf (2014). “Artuklular Devrinde Bingöl”, I. Bingöl Sempozyumu (10-11 Haziran 2006), s. 43-50.
- BAŞ, Yaşar (2011). “Çapakçur (Bingöl), Genc ve Kiğı Çevresinde Bayındırlık Çalışmaları”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 1/ Cilt: 1/Sayı: 1, s. 117-137.
- BAŞ, Yaşar (Güz-2013). ”Çapakçûr Köprüsü Geçiş Mukataası Üzerine Bazı Tespitler”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (ESOSDER), Cilt:12 Sayı: 47, s. 297-309.
- BİLGİN, Ali (1989). “Yerleşme Alanlarının Seçiminde Jeomorfoloji”, Jeomorfoloji Dergisi, Sayı. 17, Ankara, s. 35-41.
- BİLGİN, T., Erer, S., Göçmen, K (1972). 22 Mayıs 1971 Bingöl Depremi Tatbiki Jeomorfoloji Etüdü, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 1722, İstanbul.
- BUTASIM, Nebi (2010). “Bingöl’deki Mimari Eserler”, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), Van.
- CUİNET, Wital (1892). La Turquie D’Asies. Geographie Administrative, Ernsest Leroux Editeour. C. 1, Paris.
- ÇADIRCI, Musa (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara.
- ÇAĞLAYAN, Ercan (2008-a). ‘’Osmanlı Toplumunda Bir Arada Yasama Sanatı: Çapakçur’da Acılan Ermeni Mektebine Dair Belgeler’’, Bingöl Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, Bahar, cilt: I, Sayı: II, s. 137–142.
- ÇAĞLAYAN, Ercan (2008-b). “Bingöl (Çapakçur) Çevresinden Ermeni Müslüman İlişkileri (1856-1914”, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), Erzurum.
- ÇEVİK, Adnan (2000). “XI-XIII. Yüzyıllarda Diyar-ı Bekr Bölgesi Tarihi”, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi), İstanbul.
- DAĞISTANLI, Kader (2007). “Mimarsız Mimarlık ve Bingöl Kiğı Alagöz Köyü Üzerine Bir İnceleme”, (Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
- Dahiliye Nezareti Sicil-i Nüfus İdare-i Umumiyesi Müdiriyeti (1336). Memalik-i Osmaniye’nin 1330 Senesi Nüfus İstatistiği, Dersaadet Hilal Matbaası, İstanbul.
- DEMİR, “Abdullah (2016). Bingöl ve Çevresinde Kaybolan Tarihi Varlıklar, Vakıflar”, Cumhuriyet Döneminde Bingöl Sempozyumu (01-03 Kasım 2014, Haz. İbrahim Çapak, Mahfuz Söylemez, Bingöl, s. 33-58.
- DEMİR, Abdullah (2014). “Belgelerle Çapakçur Sancağı – 1515 ve 1799”, I. Bingöl Sempozyumu, (10-11 Haziran 2006 Bingöl), Bingöl Belediyesi Yayınları, s. 194-210.
- DEMİR, Abdullah (2008). ‘Belgelerle İsfahan Bey Camii ve Zaviyesi Vakfı’’, Bingöl Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, Yıl. 2, Sayı: 3, s. 39-50.
- DEVLETŞAH SEMERKANDİ (1977). Tezkire-i Devletşah, Çev. Necati Lugal, C. 4. İstanbul,
- EMRE, Ömer, Erdal Herece, Ahmet Doğan, Oktay Parlak, Volkan Özaksoy, Rukiye Çıplak, Selim Özalp 82003). “1 Mayıs 2003 Bingöl Depremi Değerlendirme Raporu”, MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı.
- ERASLAN, Cezmi (1996). Doğruları ve Yanlışlarıyla Sultan II. Abdülhamit, İstanbul.
- ERDOĞAN, Serkan (2015). “Yazılı ve Arkeolojik Verilere Göre M. Ö. II. ve I. Bin Yılda Tunceli ve Bingöl Bölgesi”, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi), Ankara.
- EROL, Oğuz (1993). “Türkiye’nin Doğal Yöre ve Çevreleri”, Ege Coğrafya Dergisi, Sayı. 7, İzmir, s. 13-41.
- ESEN, Fatma (2019). “Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) ile Bingöl Şehri ve Çevresindeki Yerleşmelerin Mekânsal Gelişimi İçin Uygun Alanların Tespit Edilmesi”, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (2), Muş, s. 101-112.
- Evliya Çelebi Seyahatnamesi (2006). C. 3, Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
- FIRAT, M. Şerif (1981). Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Türk Araştırmaları Enstitüsü, S. 16, Ankara.
- GROUSSET, Rene (2006). Bozkır İmparatorluğu, Ötüken Yayınları, İstanbul.
- HOCA SAADEDDİN (1992). Tacu’t- Tevarih, C. IV., Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- http://www1.mmo.org.tr/ Türkiye’de Deprem Gerçeği ve TMMOB Makina Mühendisleri Odasının Önerileri Oda Raporu. Erişim Tarihi:30.06.2020.
- İBN ŞEDDÂD (1978). el-Alâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, Thk. Yahya Abbâre, C. III/I, Dımaşk.
- İDRİS-İ BİTLİSİ (2001). Selim Şahname, Haz. Hicabi Kırlangıç, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- KAYA, Mehmet (2014). “Cumhuriyet Arşiv Vesikaları Işığında Bingöl Vilayetinin Kurulması ve İdari Yapısının Düzenlenmesi”, Arşiv Vesikalarına Göre Bingöl Kolokyumu, Ankara, s. 231-238.
- KOCA, Halil (2014). Vedat Karadeniz. “Erzincan Ovasında TOKİ Uygulamaları ve Kentleşme Üzerindeki Etkileri”, Doğu Coğrafya Dergisi, C. 19. Sayı. 31, Erzurum, s. 101-128.
- KOMİSYON (1982). “Bingöl”, Yurt Ansiklopedisi, C. II, İstanbul, s. 1329.
- KONUKÇU, Enver (1987). Köroğlu’na Kadar Bingöl, Ankara.
- KÖROĞLU, Kemalettin (1996). Urartu Krallığı Döneminde Elazığ (Alzi) ve Çevresi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
- LEVENT, Lamia (2004). “Bingöl Merkez ve Merkeze Bağlı Köylerde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri”, (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), Elazığ.
- MUHAMMED B. MAHMUD B. ECA ET-TÜRKİ (2018). İbn Ecâ Seyahatnâmesi, Tercüme. Mehmet Şeker, Ötüken Neşriyat A. Ş., İstanbul.
- SEVİN, Veli (1987). “Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması–1986”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, (6-10 Nisan 1987), Ankara, s. 1-44.
- SEVİN, Veli (1988). “Elâzığ, Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1987”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (Ankara, 23-27 Mayıs 1988), Ankara, s. 451-500.
- SOYLU, Hasbi (2003). Şehir Coğrafyası Açısından Bir İnceleme Bingöl, Aktif Yayınevi, Erzurum.
- SOYLU, Hasbi (2009). “Bingöl’de Hızlı Şehirleşmeden Kaynaklanan Çevre Sorunları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13 (1), Erzurum, s. 87-104.
- SÜSLÜ, Azmi (1991). Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, 100. Yıl Üniversitesi Yayınları No :5, Ankara.
- ŞEMSEDDİN SAMİ (1996), Kâmûsu’l-Alâm, C. IV, Kaşgar Neşriyat, Ankara, s. 2416, C. V. s. 3894.
- ŞİMŞEK, Halil (2000). Geçmişten Günümüz Bingöl ve Doğu Ayaklanmaları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- TİRYAKİ, Sırrı (2008). “Bingöl Eskiçağ Tarihi”, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), Erzurum.
- TİRYAKİ, Sırrı (2011). “Tarih Öncesi Dönemlerden Urartulara Bingöl”, Arşiv Vesikalarına Göre Bingöl Kolokyumu (1-2 Ağustos 2009), Ed. Mehmet Mahfuz Söylemez- İbrahim Çapak, Ankara, s. 239-252.
- TONBUL, Saadettin (1990). “Bingöl Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojisi ve Gelişimi.” Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2, Ankara, s. 329- 352.
- TONBUL, Saadettin (1997). “Bingöl Dağında Buzul Şekilleri”, Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası, Arastırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı, 6, Ankara, s. 347-374.
- TUNCEL, Metin (1992). “Bingöl”, Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (DİA), C. VI, İstanbul, s. 183-184.
- ÜSTÜNDAĞ, Önder (2011). “Bingöl Şehir Merkezinin Doğal Ortam Analizi ve Fiziksel Analizi”, (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), Elazığ.
- YAKUT EL-HAMEVÎ (1867). Mucemu’l-Buldan, Thk. Ferdinand Wüstenfeld, C. 2, Leibzig.
- YILMAZÇELİK, İbrahim (1995). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır(1790-1840), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
- YÜCEŞAHİN, Murat, Rüya Bayar, Murat Özgür (2004). “Türkiye’de Şehirleşmenin Mekansal Dağılışı ve Değişimi”, Coğrafi Bilimler Dergisi, 2(1), s. 23-39.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 21 Ekim 2021 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2021 |
Cited By
GENÇ’İN (GENC/GİNC) TARİHİNE DAİR YENİ TESPİTLER
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
https://doi.org/10.29029/busbed.1330134
ÇAPAKÇUR (BİNGÖL) İSFAHAN BEY CAMİİ VE ZAVİYESİ VAKFI
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
https://doi.org/10.29029/busbed.1165653
