Abstract
Binlerce yıldan beri lezzeti ve şifasıyla bilinen ve tüketilen bal, mağara resimlerinden Sümer kil tabletlerine, mitolojiden kutsal kitaplara farklı zaman ve zeminlerde kayda geçirilmiştir. Bu çalışmada balın şiirsel bir unsur olarak Türk İslam edebiyatının yüzlerce yıl içinde oluşan kültür hazinesinde nasıl kayda geçirildiği incelenmiştir. İslam’ın Kur’an ve hadis gibi temel kaynaklarının özel bir vurguyla değindiği bala zamanla dinî anlamlar yüklenmiş ve bu mânâ zenginliği İslamî kaynaklardan beslenen divan şiirine doğal olarak yansımıştır.
Bal ve bala dair arı, petek, kovan, bal mumu gibi sözcüklerin benzetme amaçlı kullanıldığı şiir örneklerini ele alan çalışmalar sınırlı sayıda olsa da mevcuttur. Çalışmamızda ise özellikle İslam kaynakları ve tasavvufun bala yüklediği anlamlar mazmun yapısı üzerinden incelenmiştir. Bu yapı divan şiir dilinde özgünlük ve ifade gücünün ölçüsü hâline gelmiş temel bir unsurdur. Mazmun sanatçının duygu, düşünce ve hayallerini mecaz veya mânâ özellikleriyle sağlanan çeşitli söz sanatları aracılığıyla, bazı ipuçları vererek dolaylı olarak anlatımıdır. Divan şairi balı şiirinin en temel unsurlarından olan mazmunla işleyerek çok katmanlı bir anlam ağı ve söz sanatlarıyla okurun muhayyilesine sunmuştur. Çalışmanın sınırlarını belirleyen divan şiirinin başlangıcı 13. yüzyıl sonları olmakla birlikte incelenen şiir metinleri arasında bu dönemin iki yüzyıl öncesine uzanan ve Türk İslam şiirinin ilk dönem eserlerinden örneklere de yer verilmiştir. Bu şekilde divan şiirinin altı yüzyılda sürekli gelişen, dönüşen ve zenginleşen mazmun hazinesi içinde bal mazmununa yüklenen anlamlardaki çeşitliliği ve derinliği anlamak amaçlanmıştır. Türkçe söz varlığının etkileşim hâlinde olduğu İslam kültür coğrafyasından aldığı Arapça ‘asel, şehd, şeker, şerbet, şarâb, mâu’l-‘asel Farsça engübîn, şîrîn ve kând gibi alıntı sözcükler de bal ve tatlılık anlamlarını karşılayan sözcükler arasında yer almıştır. Divan şiiri mazmunlarında somut olarak görülen bu durum, Türk dilinin dönemin sanat ve edebiyat diline hâkim dinî ve tasavvufî kültürüyle etkileşiminin doğal sonucudur.
Keywords
References
- Acar, G. & Güneş, M. (2023). Klasik Türk şiirinde bal. Anasay 26, s. 26-38. https://doi.org/10.33404/anasay.1369749
- Acar, H. V. (2021). Orta Asya Türklerinde bal ve balın tıbbi amaçlı kullanımı (Apiterapi). Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 11/3, s. 612-624. https://doi.org/10.31020/mutftd.982010
- Ahmed-i Yesevî. (1983). Dîvân-ı Hikmet’ten seçmeler (Haz. K. Eraslan, 1. Baskı). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
- Aksan, D. (2021). Şiir dili ve Türk şiir dili (3. Baskı). Bilgi Yay.
- Akün, Ö. F. (1994). Divan edebiyatı. TDV İslam Ansiklopedisi 9, s. 389-427.
- Armutlu, S. (2010). Şem‘ u pervâne. TDV İslam Ansiklopedisi 38, s. 495-497.
- Atasözü ve Deyimler Sözlüğü. Erişim T.: 01.04.2024 https://sozluk.gov.tr/
- Azamat, N. (1992). Sarhoş Bâlî Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi 5, s. 20.
- Bahadır, S. C. (2012). 16. yüzyıl klasik Türk şiirinde şarap ve şarapla ilgili unsurlar [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
- Bâkî. Bâkî divanı. (Haz. Sabahattin Küçük). E-Kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı. 25.02.2024 (https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0)
- Batislam, H. D. (2020). Divan şiirinde mum ve Cem Sultan’ın şem‘ mum gazeli. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 24/24, s. 108-136.
- Bozkurt, N. (2000). İçki. TDV İslam Ansiklopedisi 21, s. 455-456.
- Bulut, S. (2010). Tarih ve arkeolojide arıcılık. Çine arıcılık müzesi: Çalıştay ve panel bildirileri. (Ed. N. Çevik & M. Kösoğlu), s. 21-25.
- Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press.
- Çavuş, M. F. (2019). 15. yüzyıl klasik Türk şiirinin poetikası. [Doktora Tezi]. Sakarya Üniversitesi.
- Demirel, Ş. (2002). Mazmun üzerine bir değerlendirme. Bilig 21, s. 117-142.
- Dilçin, C. (1997). Örneklerle Türk şiir bilgisi (4. Baskı). TDK Yay.
- Edîb Ahmed Yüknekî. (2019). Atebetü’l-Hakâyık (Haz. S. Çakmak, Ed. H. Coşkun, 1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
- el-Hakîm, S. (2017). İbnü’l Arabî sözlüğü (Çev. E. Demirli). Alfa Yay.
- Emrî. Emrî dîvânı. (Haz. A. Mehmet Yekta Saraç). E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Erişim T.: 25.02.2024 https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10606,giris-emridivanipdf.pdf?0
- Eren, H. Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Erişim T.: 15.02.2024. https://sozluk.gov.tr/
- Erginli, Z. vd. (2006). Metinlerle tasavvuf terimleri sözlüğü. Kalem Yay.
- Eyuboğlu, İ. Z. (1991). Türk dilinin etimoloji sözlüğü (2. Baskı). Sosyal Yay.
- Fuzûlî. Leylâ ve Mecnûn. (Haz. M. N. Doğan). E-Kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Erişim T.: 25.02.2024 https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10679,girispdf.pdf?0
- Kâmil, M. (2023). Melceü’t-Tabbâhîn (Haz. G. Kut & T. Kut, 2. Bakı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
- Kandemir, M. Y. (1991). Bal. TDV İslam Ansiklopedisi 4, s. 552-553.
- Kâşgarlı Mahmud. (2013). Divanü Lûgat-it-Türk (Çev. B. Atalay, 5. Baskı). TDK Yay.
- Kaya, H. (2015). Divan şiirinde mum. Mum Kitabı. (Ed. E. G. Naskali). s. 117-147.
- Keleş, R. (2021). Divan şiirinde âyet ve hadis iktibasları (1. Baskı). Kitabevi Yay.
- Kur’an Yolu Tefsiri, 5, s. 519-520, Erişim T.: 14.02.2024 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C4%B0ns%C3%A2n-suresi/5602/11-22-ayet-tefsiri
- Kur’an Yolu Tefsiri, 5, s. 51-52, Erişim T.: 14.02.2024 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Muhammed-suresi/4559/14-15-ayet-tefsiri
- Kur’an Yolu Tefsiri, 3, s. 416-418, Erişim T.: 14.02.2024 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nahl-suresi/1969/68- 69-ayet-tefsiri
- Kutsal Kitap, Erişim T.: 13.04.2024 https://kutsalkitap.info.tr
- Levent, A. S. (1984). Divan edebiyatı: Kelimeler ve remizler, mazmunlar ve mefhumlar (4. Baskı). Enderun Kitabevi.
- Nesîmî (2014). Nesîmî dîvânı (Haz. H. Ayan). TDK Yay.
- Onay, A. T. (1993). Eski Türk edebiyatında mazmunlar (Haz. C. Kurnaz). TDV Yay.
- Orta, G. M. (2010). Asya’daki eski Türk tıbbının, başlangıçtan 14. yüzyıla kadarki döneme ait bilinen Türkçe tıp metinlerinde, tıp tarihi açısından değerlendirilmesi [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
- Ögel, B. (2022). Türk kültür tarihine giriş: Türklerde ziraat kültürü (Göktürklerden Osmanlılara) (5. Baskı). Türk Tarih Kurumu Yay.
- Özafşar, M. E. vd. (2014). Hadislerle İslam 1 (1. Baskı). T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
- Özcan, E. S. (2014). Balarısının uzun tarihinden kısa notlar. Tübitak Bilim ve Teknik Dergisi (Ocak), s. 64-67.
- Pala, İ. (1995). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü (3. Baskı). Akçağ Yay.
- Saraç, M. A. Y. (2018). Eski Türk edebiyatına giriş: Biçim ve ölçü. Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yay.
- Saraç, M. A. Y. (2014). Klâsik edebiyat bilgisi belâgat (4. Baskı). Gökkubbe Yay.
- Seyyid Şerîf Cürcânî. (2021). Ta‘rîfât tasavvuf ıstılahları (Çev. A. M. Tolun & A. Acer, 2. Baskı) Litera Yay.
- Şenoğlu Fenerci, B. (2021). Eskiçağ’da bal. MASROP E-Dergi, 15/1, s. 62-74.
- Şentürk, A. A. (2017). Osmanlı şiiri kılavuzu 2, (1. Baskı). OSEDAM.
- Şimşek, S. (2017). Tasavvuf edebiyatı terimleri sözlüğü (1. Baskı). Litera Yay.
- Taşdemir, İ. (2018). Şeyh Gâlib’in şiirlerinde “Arı” sembolü. Turkish Studies 13/20, s. 701-720.
- Tokadî Mustafa Efendi. (2018). Tahbîzü’l-Mathûn, el-Kânûn fi’t-Tıb tercümesi. 6, (Haz. M. Koç & E. Tanrıverdi, 1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
- Uludağ, S. (2016). Tasavvuf terimleri sözlüğü (2. Baskı). Kabalcı Yay.
- www.lugatim.com Erişim T.: 14.02.2024
- Yazır, E. M. H. (2022) Hak Dini Kur’an Dili 3 (Haz. A. C. Köksal & M. Kaya, 1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
- Yunus Emre (2008). Yûnus Emre dîvânı. Tenkitli metin 2 (Haz. M. Tatçı). H Yay.
- Yusuf Has Hacib (2008). Kutadgu Bilig. (Çev. R. R. Arat, 2. Baskı). Kabalcı Yay.
- Zemahşerî (2020). el-Keşşâf, Keşşâf tefsiri 3 (Çev. N. Çağıl vd., Ed. M. Sülün, 1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
Abstract
Known and consumed for thousands of years for its flavour and healing properties, honey has been recorded in different times and places, from cave paintings to Sumerian clay tablets, from mythology to holy books. This study examines how honey, as a poetic element, has been recorded in the cultural treasure of Turkish Islamic literature that has been formed over hundreds of years. Honey, which is mentioned with special emphasis in Islam’s main sources such as the Qur’an and hadith, has been attributed to religious meanings over time, and this richness of meaning has naturally been reflected in dīwān poetry, which is nourished by Islamic sources.
In the present study, the meanings attributed to honey by Islamic sources and Sufism are analyzed through the structure of mażmūn. By employing mażmūn, the dīwān poets evoke honey in the reader’s imagination with a multi-layered web of meaning. While the beginning of dīwān poetry, which defines the boundaries of the study, dates back to the second half of the 13th century, the analyzed poetry samples also include the early works from the 11th and 12th centuries in Turkish Islamic literature. In this way, the purpose is to explore the diversity and depth of the meanings attributed to the mażmūn of honey within the mażmūn treasury of dīwān poetry. Due to Turkish lexical interactions with the Islamic cultural geography, loanwords such as Arabic ‘asel, şehd, şeker, şerbet, şarāb, māu’l-‘asel as well as Persian loanwords like engübīn, şīrīn and kānd, have also been included among the words conveying the meanings of honey and its sweetness. This phenomenon in the mażmūns of dīwān poetry emerges naturally as a result of the interaction of the Turkish language with the religious and mystical culture that prevails in the language of art and literature of the era.
References
- Acar, G. & Güneş, M. (2023). Klasik Türk şiirinde bal. Anasay 26, s. 26-38. https://doi.org/10.33404/anasay.1369749
- Acar, H. V. (2021). Orta Asya Türklerinde bal ve balın tıbbi amaçlı kullanımı (Apiterapi). Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 11/3, s. 612-624. https://doi.org/10.31020/mutftd.982010
- Ahmed-i Yesevî. (1983). Dîvân-ı Hikmet’ten seçmeler (Haz. K. Eraslan, 1. Baskı). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
- Aksan, D. (2021). Şiir dili ve Türk şiir dili (3. Baskı). Bilgi Yay.
- Akün, Ö. F. (1994). Divan edebiyatı. TDV İslam Ansiklopedisi 9, s. 389-427.
- Armutlu, S. (2010). Şem‘ u pervâne. TDV İslam Ansiklopedisi 38, s. 495-497.
- Atasözü ve Deyimler Sözlüğü. Erişim T.: 01.04.2024 https://sozluk.gov.tr/
- Azamat, N. (1992). Sarhoş Bâlî Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi 5, s. 20.
- Bahadır, S. C. (2012). 16. yüzyıl klasik Türk şiirinde şarap ve şarapla ilgili unsurlar [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
- Bâkî. Bâkî divanı. (Haz. Sabahattin Küçük). E-Kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı. 25.02.2024 (https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0)
- Batislam, H. D. (2020). Divan şiirinde mum ve Cem Sultan’ın şem‘ mum gazeli. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 24/24, s. 108-136.
- Bozkurt, N. (2000). İçki. TDV İslam Ansiklopedisi 21, s. 455-456.
- Bulut, S. (2010). Tarih ve arkeolojide arıcılık. Çine arıcılık müzesi: Çalıştay ve panel bildirileri. (Ed. N. Çevik & M. Kösoğlu), s. 21-25.
- Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press.
- Çavuş, M. F. (2019). 15. yüzyıl klasik Türk şiirinin poetikası. [Doktora Tezi]. Sakarya Üniversitesi.
- Demirel, Ş. (2002). Mazmun üzerine bir değerlendirme. Bilig 21, s. 117-142.
- Dilçin, C. (1997). Örneklerle Türk şiir bilgisi (4. Baskı). TDK Yay.
- Edîb Ahmed Yüknekî. (2019). Atebetü’l-Hakâyık (Haz. S. Çakmak, Ed. H. Coşkun, 1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
- el-Hakîm, S. (2017). İbnü’l Arabî sözlüğü (Çev. E. Demirli). Alfa Yay.
- Emrî. Emrî dîvânı. (Haz. A. Mehmet Yekta Saraç). E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Erişim T.: 25.02.2024 https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10606,giris-emridivanipdf.pdf?0
- Eren, H. Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Erişim T.: 15.02.2024. https://sozluk.gov.tr/
- Erginli, Z. vd. (2006). Metinlerle tasavvuf terimleri sözlüğü. Kalem Yay.
- Eyuboğlu, İ. Z. (1991). Türk dilinin etimoloji sözlüğü (2. Baskı). Sosyal Yay.
- Fuzûlî. Leylâ ve Mecnûn. (Haz. M. N. Doğan). E-Kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Erişim T.: 25.02.2024 https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10679,girispdf.pdf?0
- Kâmil, M. (2023). Melceü’t-Tabbâhîn (Haz. G. Kut & T. Kut, 2. Bakı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
- Kandemir, M. Y. (1991). Bal. TDV İslam Ansiklopedisi 4, s. 552-553.
- Kâşgarlı Mahmud. (2013). Divanü Lûgat-it-Türk (Çev. B. Atalay, 5. Baskı). TDK Yay.
- Kaya, H. (2015). Divan şiirinde mum. Mum Kitabı. (Ed. E. G. Naskali). s. 117-147.
- Keleş, R. (2021). Divan şiirinde âyet ve hadis iktibasları (1. Baskı). Kitabevi Yay.
- Kur’an Yolu Tefsiri, 5, s. 519-520, Erişim T.: 14.02.2024 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C4%B0ns%C3%A2n-suresi/5602/11-22-ayet-tefsiri
- Kur’an Yolu Tefsiri, 5, s. 51-52, Erişim T.: 14.02.2024 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Muhammed-suresi/4559/14-15-ayet-tefsiri
- Kur’an Yolu Tefsiri, 3, s. 416-418, Erişim T.: 14.02.2024 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nahl-suresi/1969/68- 69-ayet-tefsiri
- Kutsal Kitap, Erişim T.: 13.04.2024 https://kutsalkitap.info.tr
- Levent, A. S. (1984). Divan edebiyatı: Kelimeler ve remizler, mazmunlar ve mefhumlar (4. Baskı). Enderun Kitabevi.
- Nesîmî (2014). Nesîmî dîvânı (Haz. H. Ayan). TDK Yay.
- Onay, A. T. (1993). Eski Türk edebiyatında mazmunlar (Haz. C. Kurnaz). TDV Yay.
- Orta, G. M. (2010). Asya’daki eski Türk tıbbının, başlangıçtan 14. yüzyıla kadarki döneme ait bilinen Türkçe tıp metinlerinde, tıp tarihi açısından değerlendirilmesi [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
- Ögel, B. (2022). Türk kültür tarihine giriş: Türklerde ziraat kültürü (Göktürklerden Osmanlılara) (5. Baskı). Türk Tarih Kurumu Yay.
- Özafşar, M. E. vd. (2014). Hadislerle İslam 1 (1. Baskı). T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
- Özcan, E. S. (2014). Balarısının uzun tarihinden kısa notlar. Tübitak Bilim ve Teknik Dergisi (Ocak), s. 64-67.
- Pala, İ. (1995). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü (3. Baskı). Akçağ Yay.
- Saraç, M. A. Y. (2018). Eski Türk edebiyatına giriş: Biçim ve ölçü. Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yay.
- Saraç, M. A. Y. (2014). Klâsik edebiyat bilgisi belâgat (4. Baskı). Gökkubbe Yay.
- Seyyid Şerîf Cürcânî. (2021). Ta‘rîfât tasavvuf ıstılahları (Çev. A. M. Tolun & A. Acer, 2. Baskı) Litera Yay.
- Şenoğlu Fenerci, B. (2021). Eskiçağ’da bal. MASROP E-Dergi, 15/1, s. 62-74.
- Şentürk, A. A. (2017). Osmanlı şiiri kılavuzu 2, (1. Baskı). OSEDAM.
- Şimşek, S. (2017). Tasavvuf edebiyatı terimleri sözlüğü (1. Baskı). Litera Yay.
- Taşdemir, İ. (2018). Şeyh Gâlib’in şiirlerinde “Arı” sembolü. Turkish Studies 13/20, s. 701-720.
- Tokadî Mustafa Efendi. (2018). Tahbîzü’l-Mathûn, el-Kânûn fi’t-Tıb tercümesi. 6, (Haz. M. Koç & E. Tanrıverdi, 1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
- Uludağ, S. (2016). Tasavvuf terimleri sözlüğü (2. Baskı). Kabalcı Yay.
- www.lugatim.com Erişim T.: 14.02.2024
- Yazır, E. M. H. (2022) Hak Dini Kur’an Dili 3 (Haz. A. C. Köksal & M. Kaya, 1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
- Yunus Emre (2008). Yûnus Emre dîvânı. Tenkitli metin 2 (Haz. M. Tatçı). H Yay.
- Yusuf Has Hacib (2008). Kutadgu Bilig. (Çev. R. R. Arat, 2. Baskı). Kabalcı Yay.
- Zemahşerî (2020). el-Keşşâf, Keşşâf tefsiri 3 (Çev. N. Çağıl vd., Ed. M. Sülün, 1. Baskı). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Turkish Islamic Literature |
| Journal Section | Articles |
| Authors | |
| Early Pub Date | October 27, 2024 |
| Publication Date | October 30, 2024 |
| Submission Date | July 15, 2024 |
| Acceptance Date | October 17, 2024 |
| Published in Issue | Year 2024Issue: 28 |
- Article Files
