“ A-” FİİLİ VE TÜREVLERİ

Veysi Sevinçli

doi:10.29029/busbed.394147

Araştırma Makalesi

“ A-” FİİLİ VE TÜREVLERİ

Yıl 2018, Cilt: 8 Sayı: 15, 399 - 418, 22.04.2018

Veysi Sevinçli

https://doi.org/10.29029/busbed.394147

Öz

Türkçe, VIII. yüzyıldan günümüze (XXI. yy) kadar
yazılı belgelerle takip edilegelmiştir. Dillerin yaşaması; canlılığını koruması,
zamanın şartlarına ayak uydurması ve de milli bir servet gibi korunup
kollanarak sahip çıkılması, o dile mensup kurum, kuruluş ve fertlerin ilgilerine
bağlıdır. Dillerin zenginleşmesi de yok olması da bu ilgi ölçüsüyle eş
değerdir. Bununla birlikte, dili zenginleştirmek için dildeki sesler, sesler
arasındaki uyum ve onların meydana getirdiği ek, kök ve kelimeler önemli
faktörlerdir. Biz de dilimizde müstesna bir yere sahip sesler biri olan “a”nın
fiil kökü olarak kullanışı ve onun meydana getirdiği kelimelerin anlamları
üzerinde durmaya çalıştık. Kelimelerin anlamlarını gerek doğrudan gerekse
dolaylı olarak göz önünde bulundurduğumuzda neredeyse bu kelimelerin hemen
hemen tamamında “ayrılmak” işlevinin bulunmasıdır. Ancak “açıklaştır-, azdırıl-” gibi
fiillerde görülen ayrılmak işlevi “aç-,
az-” vb. fiil gövdelerindeki kadar aleni değildir. Bu da gösteriyor ki her
kelime yapımında az da olsa anlam kaymaları söz konusudur. Makalemizde, başta
TDK Sözlüğü olmak üzere Türk dilinin çeşitli dönemlerinde yazılmış eserler ve
bu eserler üzerinde yapılan çalışmalar esas alınarak, bu işlevlerin gösterilmesi
ve açıklanması yoluna gidilmiştir. Buna rağmen yine de burada, sözü edilen
kökten (a-) türetilen bütün
türevlerin gösterildiği iddia edilemez. Bu incelemelerde gördüğümüz başlıca husus
ise bazen doğrudan olmasa bile dolaylı anlatımlarda “ayrılma” işlevlerinin
görülmesidir. Bu da Türkçenin zenginliğinden olsa gerek.

Anahtar Kelimeler

Fiil, A-, anlam, Etimoloji, Ses Bilgisi

Kaynakça

KAYNAKÇA ARAT, Reşit Rahmeti, Atabetü’l- Hakayık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992. ARGUNŞAH, Mustafa, Tuhfe-i Murâdî, TDK Yayınları, Ankara 1999. ATA, Aysu, Kısasü’l- Enbiya, TDK Yayınları, Ankara, 1997. ATA, Aysu, Nehcü’l- Feradis, Dizin-Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 1998. AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Bilner Matbaacılık, Biltur Basım Yayın ve Hizmet A.Ş., İstanbul 2011. Derlemeler Sözlüğü, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 2009. DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1970. DİLÇİN, Cem, Süheyl ü Nev-bahâr, Atatürk Kültür Merkezi Yayını- Sayı 51, Ankara 1991. DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları. Ankara, 1983. ERCİLASUN, Ahmet B. –AKKOYUNLU, Ziyat, Dîvânu Lugâti’t-Türk, TDK Yayınları, Ankara 2015. ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak/Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul 2011. ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer, TDK Yayınları, Ankara 2011. ERASLAN, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara 2012, 548. EYÜBOĞLU, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2004. GABAİN, A. Von, Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), TDK Yayınları, Ankara 2007. GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2011. HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara 1991. İmlâ Klavuzu, TDK Yayınları, Ankara 1996. KARAAĞAÇ, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2008. KARAHAN, Leylâ, Kıssa-i Yûsuf (Yûsuf u Züleyhâ), TDK Yayınları, Ankara 1994. KORKMAZ, Zeynep, Marzubân-nâme, TDK Yayınları, Ankara 2017. TEZCAN, Semih- ZÜLFİKAR, Hamza, Nehcü’l-Feradis, TDK Yayınları, Ankara 2004.S TUĞLACI, Pars, Okyanus Ansiklopedik Türkçe Sözlük, ABC Kitabevi Yayın & Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1995. Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 1998. ------------------, TDK Yayınları, Ankara 2012.
Fiiller, en öz ve yalın tanımla, nesnelerin hareketlerini karşılayan kelimelerdir. İsim ve fiil kökleri, nesne ve hareketlerin tamamını karşılamak için her zaman yeterli olamaz. Nesne ve hareketleri karşılamak, köklere getirilen yapım ekleriyle mümkün olur. Bu sebeple Türkçede köklere getirilen yapım ekleri sayesinde sayısız isim ve fiil gövdeleri oluşmuştur. Bunlar, kelime yapımında ve kullanımında köklerden farksızdır. Bu gövdeler yapım ekleri ile türetildikleri için anlam yönünden köke bağlıdır. Kısaca söylemek gerekirse, yapım eklerinin köklerle oluşturduğu gövdeler, anlam yönüyle kökten ayrı düşünülemez. Yani gövdenin anlamı bağlı bulunduğu kök ya da gövdeye dayanır (Ergin, 2011: 149).Türkçede tek ses ile başlayan fiil kökleri yaygın olarak görülmemesine rağmen, metin incelemelerinde durumun hiç de küçümsenecek boyutta olmadığı, ünlü olmak şartıyla birçok “tek sesli” (o-, ö-, u-, i- vb.) fiil kökünün bulunduğu görülür (Hacıeminoğlu, 1991: 17). Tek sesli köklerden biri de art yahut kalın vokaller (ünlüler) arasında yer alan “a-” fiildir. Bu fiil kökü, karşıladığı anlamlarda kendisini doğrudan ya da dolaylı olarak göstermekte; türettiği kelimelerin anlamlarına bazen doğrudan bazen de mecazî olarak ayrılma işlevini yüklemektedir. Bu durum bize, u-, i-, o-, ö- vb. tek sesli fiil köklerinin yanında bir de “a-” fiilinin olduğunu ve bunun da dilde çok önemli bir yer tuttuğunu, müstesna bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Ancak tek ses olarak kullanılmayan söz konusu fiilin anlamı, köke getirilen yapım eklerinin oluşturduğu gövdelerle daha anlaşılır hâle getirilmekte, kullanım alanına çıkarılmaktadır. Kelime gövdelerinde bulunan yapım eklerindeki sesler, bilinen yapım ekleri arasında her zaman aynı şekilde yer almamakta; yanındaki seslerin özelliklerinden dolayı bazı değişikliklere uğramaktadır. Bu nedenle Türkçedeki yapım ekleri, bilinen eklerle sınırlı tutulamayacağı; tarama ve derlemelerle farklı yapım eklerinin de ortaya çıkabileceği göz ardı edilmemelidir. Söz konusu “ a-” fiilinin türevlerinden olan [ağ-<a-ğ-: “yükselmek, yukarı çıkmak” (Egin,1997:4) (mec. Bulunduğu yerden, bulunulan noktadan ayrılmak)] fiilinin gövdesinde görülen -ğ- sesini fiilden fiil yapım ekleri arasında göremiyoruz. Ancak Ağ- fiilinin “aşağıya inmek, ağır gelip aşağıya meyletmek.” (Dilçin, 1983: 4) anlamı göz önünde bulundurulduğunda, kelime bünyesinde görülen “-ğ-”nin “-ḳ-”nın yumuşaması neticesinde ortaya çıktığı düşünülebilir. Çünkü bu iki gövde de ( ak-, ağ-) “yerinden kopma, ayrılma” anlamı vardır. Süheyl ü Nevbahâr’daki geçen “Elin aldı aġdurdı taḫt üstine / Nite kim kişi sevdügi dostına (Dilçin, 1991: 481) dizesinde geçen “ağdur-” fiilinde, bir önceki yapım şekli olan “ağ-” fiilinin yukarıda ifade edilen “inme” anlamının aksine, “çık-, yüksel-” anlamı vardır. Bu nedenle burada görülen “-ğ-“ sesi, fiilden fiil yapım eki olan “-ḳ-” sesinden sedalaşma yoluyla ortaya çıkmasından öte; farklı bir ses, farklı bir yapım eki olduğu fikrini akla getirmektedir.“a-” “ayırmak” (Hacıeminoğlu,1991: 19) fiiline tek sesin eklenmesiyle oluşantürevlerini, “ aç-, aç-, aḍ-, aġ-, aḫ-, aḳ-, al-, ar-, as-, aş-, at-, ay-, az- ” şeklinde fiil; “aç, ad, af, aġ, aḳ, al, at, az ” şeklinde isim olarak özetlemek mümkündür. Kökten elde edilen gövdelerden daha sonra görülen ihtiyaç üzerine genişletilerek yeni gövdeler, yeni kelimeler türetilmiştir. Ancak bunlardaki anlam ve adlandırmalarda; kökteki ayrılmak anlamı açıkça görülmese de mecazî söyleyiş ya da dolaylı ifade edişlerde kelimedeki “ayrılmak” anlamı kendisini hissettirmekte, hatta göstermektedir.
Bu kökten türetilen kelimeler, yukarıdaki görüşleri doğrular niteliktedir. acı (<a-ç-ı <a-ç-ı+ġ): Acı, tatlı olmayan (Ata, 2013: 198).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: acılan-, acılaş-, acılaştır-, acıt-,İsimler: acılanma, acılanmaḳ, acılaşma, acılaşmaḳ, acılaştırma, acılaştırmaḳ, acıtma, acıtmaḳ” vd.acıḳ- (<a-ç-ı-ḳ-): 1. “acıkmak” (mec. Tok olma durumundan ayrılmak)
“Aç tokun hâlinden ne anlar”, Bugün çabucak acıktım vb.
acılaş- (<açı+la-ş-) : 1. Tatlı olma durumundan ayrılıp acı olma durumuna geçmek, acılaşmak. “Turşu suyu içerisindeki biberler nedeniyle acılaşmış.”acılaştır- (<açılaş-tır-): Tatlı olma durumundan ayırıp acılı hâle dönüştürmek.aç- (<a-ç-) : Acıkmak (Korkmaz, 2017: 380), (Tezcan-Zülfikar, 2004:186).aç- (<a-ç- ): 1. Bir şeyi kapalı durumdan kurtarmak, 2. [(İki veya daha fazla şeyi) Aralarına mesafe koyarak birbirinden ayırmak: “Sevinçten kollarını, bacaklarını açıyor, zıplıyor, sıçrıyor.” Bekçi, bir tatlıdan sinek kovar gibi çocukları sağa sola açtı (Ayverdi, 2011: 9)], 3. Birbirinden uzaklaştırmak, 4. Bir nesneyi kapalı olma durumundan kurtarmak, ayırmak. “Bilinmeyen bir sebeple dişlerin arasına sıkışan dili, çeneyi açarak (ayırarak) çıkardılar.” 5. Yarıp içindekini çıkarmak, 6. Düğümü veya dolaşmış bir şeyi çözmek (Tuğlacı, 1995: 14).Bu fiilin, “pencere aç-”: Kapalı olma durumundan ayırmak, “sırrını aç-”: Kalpte, gönülde gizli saklı tutulan bir olayı açığa çıkarmak (ayırmak), “başını aç-”: Başı örtülü olma durumundan ayırmak, başörtüsünü baştan çıkarmak, ayırmak, “gönlünü aç-”: Gönülde birilerine bir yer ayırmak, “ağzını aç-”: Dudakların iki tarafa ayrılması gibi daha birçok birleşik yapıda bu işlevi gözlemlemek mümkündür.
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: açıl-, açın-, açtır-, açtırıl-,İsimler: açı, açıḳ, açacaḳ, açılma, açılmaḳ, açınma, açınmaḳ, açtırma, açtırmaḳ, açtırılma, açtırılmaḳ vd.açacaḳ (<aç-acaḳ): Açmaya yarayan alet (mec. Bir nesnenin bütününden bir parçayı, bir bölümü ayıran alet)açıḳ- (<a-ç-ı-ḳ-): Acıkmak. yavlaḳ açıḳdı yaḳin kenʿān ili “ Kenan ili (Filistin) doğrusu çok acıktı” (Karahan, 1994:274). (mec. Tok olma durumundan ayrılmak).açıḳ (<a-ç-ı-ḳ) : 1. İki nesne arasında bulunan uzaklık, bir nesnenin ögeleri arasında görülen kopukluk, çözülme. (mec. Ayrılık, Ayrılma) (Eyüboğlu, 2004: 7).
Bu gövdenin türevleri:
Fiiller : açıḳla-, açıḳlan-, açıḳlanabil-, açıḳlaş-, açıḳlaştır-, açıḳlat-, açıḳlatıl-, açıl-, açımla-,açındır-, açın-, açınsa-;İsimler : açıḳlama, açıḳlamaḳ, açıḳlanabilme, açıḳlanabilmek, açıklanma, açıḳlanmaḳ, açıḳlaşma, açıḳlaşmaḳ, açıḳlatma, açıḳlaştırma, açıḳlaştırmaḳ, açıḳlatma, açıḳlatmaḳ, açıḳlatılma, açıḳlatılmaḳ, açıḳlayıcı, açıḳlayıcılıḳ, açıḳlıḳ, açılım, açılış, açılma, açılmaḳ” vd.
açıḳla- (<açıḳ+la-): Açığa vurmak. Bir düşünceyi bir fikri kapalı olma durumundan ayırıp açık, anlaşılır duruma getirmek.açıl- (<a-ç-ı-l-): 1.Uzaklaşmak, 2. Birbirine bitişik iki kısmın arasında bir açıklık meydana gelecek şekilde ayrılması (Tuğlacı, 1995: 13), 3. Rahatlamak, ferahlamak (Ata, 1997:4), 4. (renk için) Koyuluğunu yitirmek (mec. Doğal renkten ayrılmak), Gitmek, Uzaklaşmak (mec. Bulunduğu yerden ayrılmak), 5.(Birbirine bağlı, ekli veya yapışık şeyler için) Aralarına mesafe girmek: “Sıcaktan parkeler açıldı” [(Mehmet E. Yurdakul) Ayverdi, 2011: 8)].açtır- (<aç-tır- ) : Bir nesneyi kapalı durumdan kurtarmak, ayırmak.“kapıyı pencereyi açtırmak” yani kapıyı pencereyi kapalı olma durumundan kurtarmak, kapalı olma durumundan ayırmak.ad- (<a-d- ) : “Ayrılmak” (Hacıeminoğlu, 1991: 19 ).Bu fiilde görülen -d- fiilden fiil yapma eki bugün için canlılığını kaybetmiş Eski Türkçede birkaç kelimede [to-d- “doymak”, to-p “hep, bütün”, ḳo-d- “koymak”] görülen işlek olmayan eklerden biridir (Gabain, 2007:58). Bu gövdeden türetilen ve türevi olan bütün kelimelerde “ayırmak, farklı olmak, uzaklaşmak, değişmek ve başkalaşmak” gibi neredeyse tamamında doğrudan ya da mecazî olarak ayrılma anlamını içeren [ad- “ayrılmak,” adas- “yolunu şaşırtmak, azıtmak”, adaş- “yolunu şaşırmak, asıl yoldan ayrılmak” adın- “sarhoşluğu gitmek, ayılmak; değişmek, iyileşmek”, adır- “ayırmak”, adırt- “ayırma”, adış- “ayırmak, yaymak”, adrıl- “ayrılmak”, adna-(adına-) “değişmek, başka türlü olmak, bozulmak” gibi fiil; adruḳ (adıruḳ) “başka, diğerlerinden ayrı, farklı”, adırt “ayırma”, adnaġu (adınaġu) “başka türlü”, adırtlıġ “sarih, açık”] gibi birçok türeve şahit olmaktayız. (Hacıeminoğlu, 1991:19-20)aḍ (<a-ḍ): 1. Varlıkları birbirinden ayırmaya, tek tek veya cins cins karşılamaya yarayan kelime (Ayverdi, 2011: 9), 2. Bir kimseyi, bir şeyi anlatmaya, tanıtmaya, açıklamaya, bildirmeye yarayan söz, isim, (mec. Kişiyi, varlıkları diğerlerinden, hemcinslerinden ayıran yazılı ya da sözlü işaret).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller : aḍa-, aḍan-, aḍaş-, aḍın-, aḍır-, aḍlan-, aḍlandır-, aḍlandırıl-, aḍlaş-, aḍlaştır-;İsimler: aḍaḳ, aḍaḳlıḳ, aḍaḳlu, aḍama, aḍamaḳ, aḍanma, aḍanmaḳ, aḍaşma, aḍaşmaḳ, aḍınma, aḍınmaḳ, aḍırma, aḍırmaḳ, aḍlanma, aḍlanmaḳ, aḍlandırma, aḍlandırmaḳ, aḍlandırma, aḍlandırmaḳ, aḍlaşma, aḍlaşmaḳ, aḍlaştırma, ḍlaştırmaḳ, aḍınç vd. aḍa- (< aḍ-a-): Ayırmak (Karaağaç, 2008: 7).aḍa (<aḍ-a): Kümelenerek etraftaki şeylerden ayrılan tepecik, yığın (Tuğlacı, 1995: 15).adaḳ (<aḍ-aḳ): Ayak. Sürekli olarak birbirinden ayrılan organ (Hacıeminoğlu, 1991:19).aḍaḳ (<aḍa-ḳ): 1. Başkasına, ötekine, uzaktakine verilen [(mec. Adanan, ayrılan) Eyüboğlu, : 2004:9], 2. Kurban, nezir.( Gülensoy, 2011: 49).aḍaḳlan- (<aḍaḳ+la-n-): “Adaklanmak, ayrılmak” Nişanlı duruma gelmek, nişanlanmak, (mec. Bekârlıktan kurtulmak, bekârlıktan ayrılmak).aḍaḳlıḳ (<aḍaḳ+lıḳ): Adak olarak ayrılmış (hayvan). Adaklık koyun gibi düşünmek, adaklığa ayrılmakaḍaḳlu (<aḍaḳ+lu): Nişanlı (Dilçin, 1983: 2 ). (mec. Başkasına ayrılmış).aḍan- (<aḍa-n- ): “Ayrılmak” Bu canım vatan yoluna adanmıştır (mec. Yeri geldiğinde feda edilmek üzere ayrılmıştır).adaş- (<ada-ş-): Yolunu şaşırmak, asıl yoldan ayrılmak (Hacıeminoğlu, 1991:19).adım (<ad-ı-m): 1. Yürümek için ayak atışlarının her biri. 2. İki diş arasındaki aralık (teknik), 3. İki ayağın birbirinden ayrılmış hali ve arasındaki mesafe, açıklık. (Hacıeminoğlu, 1991:19), 4. Cimnastikte ayakta temel duruştan, bir ayağın, türlü yönlerde iki ayak boyu kadar ara ile yer değiştirmesi (Tuğlacı, 1995: 19). adın- (<ad-ı-n-): Değişmek, iyileşmek (Gabain, 2007: 58)adın (<ad-ı-n): Başka (Hacıeminoğlu, 1991:19).adınç (<adın+ç): Günahtan arınma (Hacıeminoğlu, 1991:19).adır- (<a-d*-ı-r-): Ayırmak. abuşqa bolmış atamdın aḍırdılar. “yaşlı olmuş atamdan ayırdılar.” (Tezcan-Zülfikar, 2004:111).Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “adrıl-, adırıl-, adırt-”, İsimler: “adırt, adırtlıġ, adırtsız” vd.Ayrıca “adırtla-” fiili ve “adırılġuluḳ, adruḳ <adır-uḳ” isimlerinin de aynı gövdeden türetildiğine şahit olmaktayız (Eraslan, 2012: 548).adırt- (<adır-t-): ayırtmak, ayırt etmek (Hacıeminoğlu,1991:20).adırtla- (<adırt-la-): Ayırt etmek, ayıklamak, ayırtmak (hacıeminoğlu, 1991:20).aḍış-(<aḍ-ı-ş-): Uçları bitişik olan şeyin diğer uçlarını ayırmak. Er aḍa.kı aḍışdı “adam bacaklarını açarak büyük adımlarla yürüdü.” (Ercilasun-Akkoyunlu, 2015:92).adna- (<ad-ı-n-a-): Değişmek, başka türlü olmak, bozulmak (Hacıeminoğlu, 1991:20)aḍrıl-(<aḍ(ı)r-ı-l-): Ayrılmak “yol ardıldı iki “yol birbirinden ayrıldı.” (Ercilasun-Akkoyunlu, 2015:113).aḍrış-(<aḍ(ı)r-ı-ş-): Ayrılmak
kizlep tutar sewüglük aḍrış küni belgüre.r başlıg közüg yapsama yaşı anıñ sawruka.r
“Gizli tutulan sevgi ayrılıkta ortaya çıkar. Yaralı ve yaşlı olan göz, gözyaşlarını saklayamaz.” (Ercilasun-Akkoyunlu, 2015:282).af (<afv): 1. Bir suçu, bir kusuru veya bir hatayı bağışlama. 2. (görevden) çıkarılma. 3. Bir görevden uzaklaştırılma, Bu kelime Arapça kökenli “afv” ( Develioğlu, 1970: 14) kelimesinden gelmekte olup, suçtan, günahtan kurtulma, arınma anlamı içermektedir. Türkçede bu gövdeden türetilen birçok birleşik fiile (affet-, affedil-, affettir-, affeyle-, affol-, affolun- vs.) rastlamak mümkündür ve bütün anlamlarda doğrudan ya da dolaylı ayrılmak anlamını görmekteyiz.aġ- (<a-ġ-): 1.Çıkmak, yükselmek. (Sevinçli, 2007:7), 2. Aşağı inmek, ağır gelip aşağıya meyletmek (Dilçin, 1983: 4). 3. Yerden göğe doğru yükselmek, Sarkmak, eğilmek (Tuğlacı, 1995: 37). Çık-: Sabit bir noktadan ayrılarak yükselmek.Yüksel-: Sabit bir yerde durmayıp yukarıya doğru mesafe kat etmek.İn-: Bulunduğu yerden ayrılıp aşağılara doğru hareket etmek.Türkçede bu kökün anlam genişlemesi neticesinde ortaya çıkardığı “ ağıtmak (yükselmek), ağış (yükseliş), ağlamak (yalnız kalmak), ağlatmak (savmak, uzaklaştırmak), akı (eli açık), akılmak (şaşırtmak, şaşmak), akılamak (eli açık olmak), akım (akma), akın (sel, akıntı).” (Eyüboğlu, 2004: 13). Kelimelerinde bazen doğrudan bazen de mecazî olarak ayrılmak anlamı vardır.aġ (<a-ğ): 1. Ak. 2. Duru, berrak (Dilçin, 1983: 2 ).“a-” fiilinden elde edilen bu ismin anlamında (mec. Siyahlıktan, kirden, bulanıklıktan ayrılma söz konusu).
Bu gövdeden elde edilen türevler:Fiiller: ağar-, ağart-, ağartıl- ağdır-, İsimler: ağarma, aġarmaḳ, ağartma, aġartmaḳ, ağartılma, aġartılmaḳ, ağdırma, aġdırmaḳ” vd. aġar- (<aġ+ar-): 1.Beyazlanmak. 2.Solmak, (mec. Doğal renkten ayrılmak)aġart- (<aġar-t-):1.Beyazlatmak (doğal renkten ayırmak), 2.Temizlemek, bunuñla ṭon ve biz aġdurlar. “bununla elbise ve kumaş temizlerler” (Argunşah,1999: 202).aġartıl- (<aġart-ı-l-): Beyazlatılmak (doğal renkten ayrı hâle gelmek)aġdır- (<aġ-dır-): Aşağı inmek, yük veya terazide denge bozularak bir yanı ağır gelmek (Dilçin, 1983: 3) (doğru noktadan, doğru yerden ayrılmak).aġdur- (<aġ-dur-): Kaldırmak, yukarı çıkarmak, yükseltmek (Dilçin, 1983: 3), (Korkmaz, 2017: 383) (mec. Bulunduğu noktadan ayırmak).aġdurıl- (<aġdur-ı-l-): Yukarı çıkarılmak (Dilçin, 1983:3) (mec. Bulunduğu noktadan ayırılmak)aġır: (<aġ-ı-r) 1. Tartıda ağır çeken (Normal durumdan ayrılmış), 2.Değerli (Korkmaz, 2017:211) (mec. Hemcinslerinden ayrı/ayrılmış olan).
Bu gövdeden elde edilen türevler:Fiiller: ağırla-, ağırlan-, ağırlaş-, ağırlat-, İsimler: ağırlama, aġırlamaḳ, ağırlanma, aġırlanmaḳ, ağırlaşma, aġırlaşmaḳ, ağırlatma, aġırlatmaḳ vd. aġırla- (<aġır+la-): 1.Ululamak, yüceltmek (Dilçin, 1983:3), 2. İzzet ve ikramda bulunmak; ağır tutmak, değer vermek (Korkmaz, 2017:226). (mec. Başkalarından ayırmak, ayrı tutmak).aġırlan- (<aġırla-n-): Ululanmak, yüceltilmek (mec. Başkalarından ayrı tutulmak).aġırlaş- (<aġırla-ş-):1.(hava) Sıkıcı ve bunaltıcı bir durum almak, bozulmak. 2.(hasta için) Tehlikeli duruma gelmek, fenalaşmak. 3. (yiyecek) Bozulmaya yüz tutmak ( mec. Doğal durumdan ayrılma, bozulma).Ağırlat: Ağırlama işini yaptırmak. (Başkalarından ayrı tutturmak).aġlat-(<aġ+la-t-): Boşaltmak, ol kişi.ni aglattı “o, istediği şeyle başbaşa kalmak için insanları kendisinden uzaklaştırdı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 119).aġtın- (<aġ-ı-t-ı-n-): Çıkmak, yükselmek (Eraslan, 2012: 548).aḫ- : Bkz. aḳ-aḫ : Bkz. aḳaḳ- (<a-ḳ-): 1. Akmak (Eraslan 2012: 548), 2. ( sıvı maddeler veya çok ince taneli katı maddeler için) Bir yerden başka bir yere doğru gitmek. (sıvı maddeler için) Bir yerden çıkmak, Çabucak savuşmak; ortadan kaybolmak (Karaağaç, 2008: 15). ( mec. Bir yerden ayrılmak).
Bu gövdenin türevleri: Fiiller: aḳar-, aḳış-, aḳışḳanlaş-, aḳışḳanlaştır-, aḳıt-, aḳıtdur-,İsimler: aḳım, aḳımcı, aḳın, aḳıncı, aḳıncılıḳ, aḳındırıḳ, aḳıntı, aḳıntılı, aḳış, aḳışḳan, aḳışḳanlaşma, aḳışḳanlaştırıcı, aḳışḳanlaştırıcılıḳ, aḳışkanlaştırma, aḳışkanlaştırmaḳ, aḳışḳanlıḳ, aḳışma, aḳışmaḳ, aḳışmalı, aḳışmaz, aḳışmazlıḳ, aḳıtma, aḳıtmalı vd. aḳ (<a-ḳ): 1. Sıkıntısız, dertsiz. 2. Temiz. (mec. Her türlü kirden, dertten, sıkıntıdan arınmış, ayrılmış olma durumu).
“aḳlı, aḳlık, aḳlı ḳaralı” kelimeleri bu kökün türevleridir.aḳaç : Bir yerde birikip kalan sıvıları, bir işlem sonunda geriye kalan artıkları, gereksiz nesneleri dışarıya akıtmak kullanılan boru vb. araç.aḳaçla- (<aḳaç+la-): Bir yerde birikmiş suları akıtmak, (mec. Bulunduğu noktadan ayırmak). “aḳaçlama, aḳaçlamaḳ, aḳaçlatma, aḳaçlatmaḳ” kelimeleri bu fiilin kök anlamıyla ilişkili ve hepsinde de direkt ya da dolaylı olarak ayrılma anlamının olduğunu görmekteyiz.aḳ aġa: Saraylarda hizmet gören hadım ağalarının beyaz ırktan olan (mec. Diğer ırklardan ayrı olan).aḳar-(<aḳ-ar-): Ağarmak, aklaşmak, beyazlaşmak; Saçı saqalı aqarmış “saçı sakalı ağarmış” (Tezcan-Zülfikar, 2004:197)aḳar (<aḳ+ar): Sıvı, mai.aḳarca (<aḳar+ca): Sürekli işleyen çıban, fistül. (mec. Belli bir büyüklükte kalmayıp sürekli değişen, olduğu durumu koruyamayıp değişen, olduğu durumdan ayrılan).aḳarsu (<aḳar su): Yer yüzünde ve yer altında belirli bir yatak içinde, eğilim boyunca sürekli veya zaman zaman akan su. (mec. Belli bir yerde durmayan, bulunduğu yerden ayrılan su).aḳçıl (<aḳ-çıl): Rengi atmış, ağarmış. (mec. Rengini koruyamamış, doğal renginden ayrılmış). Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳçıllan-, aḳçıllaş-”İsimler: “akçıllanma, akçıllanmak, akçıllaşma, akçıllaşmak, akçıllık” vd.aḳıcı (<a-ḳ-ıcı): Akma, anlaşılır olma özelliğine sahip (nesne, söz). (mec. Kapalı olmayan, kapalı olma durumundan ayrılmış anlatım).aḳıġ (<aḳ-ı-ġ): akma, cerayan (Eraslan, 2012: 549).aḳıġlıġ (<aḳıġ+lıḳ): (ḳ>ġ) akıcı, devamlı olmayan (Eraslan, 2012: 549).aḳıġlıḳ: Bkz. aḳıġlıġ (Eraslan, 2012: 549).aḳıġsız (<aḳıġ+sız): Akıcı olmayan aḳım (<aḳ-ı-m):1. Akmak işi. 2. fiz. Hava, su gibi akışkan maddelerin veya elektrik yüklerinin belli bir yönde akışı, yer değiştirmesi. (mec. Belli bir noktadan ayrılma).aḳıntı (<aḳ-ı-n-tı): Havanın veya suyun herhangi bir yöne doğru yer değiştirmesi, akım, cereyan. (mec. Bir yerden ayrılıp başka bir yere geçme).aḳış- (<aḳ-ı-ş-): Sel gibi akmak (TS, 1983: 6) (mec. Ayrılıp gitme).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳışkanlaş-, aḳışḳanlaştır-, aḳışḳanlaştırıl-”, İsimler:“aḳışḳan, aḳışḳanlaşma, aḳışḳanlaşmaḳ, aḳışḳanlaştırıcı, aḳışḳanlaştırıcılıḳ, aḳışḳanlaştırma, aḳışḳanlaştırmaḳ, aḳışḳanlıḳ” vd.aḳış (<aḳ+ı+ş): Akça, akçıl (Eraslan,2012: 549).aḳıt- (<aḳ-ı-t-): Bir nesnenin akmasını sağlamak. (mec. Bir nesneyi bir noktadan ayırmak).aḳıtdur- (< aḳıt-dur-): Aktırmak (Eraslan, 2012: 549).aḳla- (<aḳ+la-): 1.Bir kimseyi temize çıkarmak. (mec) bir kimseyi bir suçtan ayırmak, ayrı tutmak). 2. Temizlemek, kirden arıtmak ( Tuğlacı, 1995: 52). Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳlaş-, aḳlan-, aḳlat-”,İsimler: “aḳlaşma, aḳlaşmaḳ, aklanma, aklanmak, aḳlatma, aḳlatmaḳ” vd.aḳlaş-(<aḳla-ş-): Ağarmak, beyazlaşmak. (mec. Saçın doğal renginden ayrılması).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳlaştır-, aḳlaştırıl-”,İsimler: “aḳlaşma, aḳlaşmak, aḳlaştırma, aḳlaştırmaḳ, aḳlaştırılma, aḳlaştırılmaḳ” vd.aḳsa- (<aḳ-sa-): Hafif topallamak. (mec. Normal olan yürüyüşün dışına çıkmak, ayrılmak).
Bu gövdesinin türevleri:Fiiller: “aksat-, aḳsatıl-”,Fiiller: “aḳsaḳ, aḳsaḳal, aḳsaḳlıḳ, aḳsam aḳsama, aḳsan, aḳsatış, aḳsatma, aḳsatmaḳ, aḳsayış” vd. aḳsır- (<aḳ-sır-): Burun zarlarının gıcıklanması ile solunum kaslarının birdenbire kasılması üzerine, ağız ve burundan hızlı soluk boşaltmak (mec. Ayırmak). Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳsırt-”,İsimler: “aḳsırıḳ, aḳsırıḳlı, aksırış, aksırma, aksırtma, aksırtmak” vd.aḳtar- (<aḳ-t-ar): 1. Bir yerden bir kaptan başka bir yere veya başka bir kaba geçirmek. 2. Bir şeyin yolunu, yönünü değiştirmek. (mec. Bir nesneyi bir yerden ayırıp başka bir yere bırakmak veya göndermek).
Bu gövdenin türevleri,Fiiller: aḳtarıl-, aḳtart-, aḳtartıl-,İsimler: aḳtarılma, aḳtarılmaḳ, aḳtarım, aḳtarış, aḳtarma, aḳtarmaḳ, aḳtarmacı, aḳtarmacılıḳ, aḳtarmalı (taşıtlar için), aḳtarmasız, aḳtartma, aḳtartmaḳ, aḳtartılma, aḳtartılmaḳ vd. aḳtur- (<aġ-tur-): (ḳ/ġ değişmesi) Aktarmak, çevirmek, döndermek (Eraslan, 2012: 549).al- (<a-l-): 1. Bir şeyi ya da bir kimseyi bulunduğu yerden ayırmak: Çocuğu okuldan aldı. 2. Bir şeyi elle veya başka bir araçla bulunduğu yerden ayırmak: Sağ elin çevik bir hareketiyle başındaki tülbenti çekip adı. 3. [(Allah bir insanı) Ölüm yoluyla bu dünyadan ayırmak (Ayverdi, 2011: 46)]. 4Yolmak, koparmak: Kaş almak 5. Yerini değiştirmek, çekmek. 6. Temizlemek. 7. (yol için) Gitmek: (mesafe) katetmek 8. Çalmak: Cebimden saatimi almışlar. 9. Vücuttaki hasta bir organı ameliyatla çıkarmak: Dalağını aldılar, 10. Bir şeyi veya bir kimseyi bulunduğu yerden ayırmak (Karaağaç, 2008:19). “Bu teessür içinde gözünü bahriye miralayından alamıyordu”.
Kelimelerin anlamlarından da anlaşıldığı gibi tamamında dolaylı ya da doğrudan ayrılma, ayırılma anlamlarını görmekteyiz.
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aldır-, aldırt-”,İsimler: “aldırma, aldırmak, aldırmaz, aldırmazlık, aldırtma, aldırtmak” vd.al (<a-l): 1.Tuzak, hile (Eraslan 2012: 549), 2. Aldatma, düzen. (mec. Doğruluktan ayrılmış olma durumu).
Bu gövdeden elde edilen türevler:Fiiller: alda-, aldan-, aldat-, aldatıl-,İsimler: aldanç, aldaġ, aldangıç, aldanış, aldanma, aldanmaḳ, aldatıcı, aldatılma, aldatılmaḳ, aldatış, aldatma, aldatmak, aldatmaca vd. şekilde ortaya çıkmaktadır. Bu kelimelerin tamamı aynı gövdeden türetilmiş olup, insanları tuzağa düşürerek ya da hileye başvurarak doğru yoldan ayırmak ya da insanları ayrılmaya zorlamak gibi doğrudan veya mecazî anlatımlar söz konusudur.alḳ- (<*al-ḳ-) : Azalmak, tamamlamak (Eraslan, 2012: 549). Alkmak fiili gövdesinden türetilen “alḳın- (<alḳ-ı-n-)” sona ermek, bitmek, azalmak; alḳıntur- (<alḳın-tur-) bitirmek, yok etmek fiil gövdesi ile; aynı gövdeden yapılan alḳınç (<alḳın-ç) azalma, eksilme; alḳınçsız (alḳınç+sız) bitmez, tükenmez, eksilmez; alḳınçu (< alḳın-çu) bitme, azalma, yok olma; alḳınmaḳsız (<alḳın-mak+sız) bitmez, eksilmez gibi isimlere şahit olmaktayız. (Eraslan, 2012: 549).apra- : Saklamak, muhafaza etmek (Ata, 1998:19). ar- (<a-r-): 1. Dolaşmak, dolanmak, gezmek (Eraslan, 2012: 552), 2. Yorulmak, yorgun düşmek (Dilçin, 1991: 415). ar- (<a-r-): 1. Aldatmak, kandırmak (Gabain, 2007:261), ardı sini kīz bo.dı anın tāl / yayılır anıñ artuçı burnı takı kıwa “ Bedeni körpe, vücudı nazlı nazlı salınan, ardıç dalı gibi titreyen, burnu biçimli kız seni aldattı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 178), 2. Aldatmak yani doğru yoldan ayrılmak. (Hacıeminoğlu, 1991: 20), Yorulmak (Tezcan-Zülfikar, 2004:111). Türkçede aynı kelimenin çeşitli devirlerdeki lehçe, şive ve ağızlarda hem “y” hem de “h” protezli şekillerle karşılaşırız. En yaygın olan şekil “y’li” olanlardır. Bunlar, şivelerdeki kelime alış verişi sebebiyle çoğu zaman yan yan bulunmuşlardır (Hacıeminoğlu, 1991: 21). Bu yapıda birçok örneğe rastlamak mümkündür. Şöyle ki, “yar-” fiilinin türevleri için; Yar-:1.“yarmak, iki şeyi keserek ikiye bölmek, parçalamak”, 2.“Ayırmak, birbirinden uzaklaştırmak”, 3.Yaran (<yar-an) “tarla sınırı”, 4. Yarım (<yar-ı-m) “bir bütünün ikiye ayrılmış parçalarının her biri”, 5.Yarık < yar-ı-k “bütün halindeyken ikiye ayrılmış parçaların arasındaki açıklık”. 6. Yarıl- (<yar-ı-l-) “parçalara, bölümlere, kısımlara ayrılmak” 7. Yarın (<yar-ı-n) “ertesi gün, yani yirmi dört saatin yarısı” ve Halaç şivesi ve Edirne ağzında “h’arım<h’ar-ı-m” örneklerine rastlamak mümkündür (Hacıeminoğlu, 1991: 21). ara (<ar-a): 1. İki nesneyi birbirinden ayıran boşluk, 2. Ara, yani “birbirinden ayrılmış iki nokta veya çizgi arasındaki boşluk, açıklık” (Hacıeminoğlu, 1991: 20), 3. İki şeyi birbirinden ayıran uzaklık, açıklık (Tuğlacı, 1995:118).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “arala-, aralan-, aralanıl-, aralaş-, aralat-, aralatıl-”,İsimler: “aracı, aracılıḳ, aralanma, aralanmak, aralatma, aralatmak” vd.aral (< ara+l): 1.Ada, 2. Birbirine yakın adaların meydana getirdiği topluluk, takımada (Tuğlacı, 1995: 121).arala- (<ara+la-): 1. Ayırmak, seyrekleştirmek: sıraları aralayın ( Tuğlacı, 1995: 121), 2.İki şey arasında açıklık oluşturmak, aralamak, 3. Ayırt etmek, aralamak “bizi anınla kılıç aralar” (Hacıeminoğlu, 1991: 20).aralanış (<aralan-ış): Aralanma işi (mec. Ayırımla işi).aralanma (<aralan-ma) : Aralanmak işi (mec. Ayırılmak işi).aralanmaḳ (<aralan-maḳ): Biraz aralanmak, arası açılmak.aralaş- (<arala-ş-): Ayrılmak, uzaklaşmak (Dilçin, 1983: 11).aralaştır- (<aralaş-tır-): Aralık bırakmak, iki şeyi birbirinden az ayırmak (Tuğlacı, 1995: 121).aralat- (<arala-t-): Aralık duruma getirmek, biraz açtırmak.aralatma (<aralat-ma): Aralatmak işi.aralatmaḳ (<aralat-maḳ): Aralık duruma getirmek, biraz açtırmak.aralıḳ (<ara+lıḳ): İki şey arasındaki açıklık, mesafe.aralıḳlı (<aralıḳ+lı): Birbirine bitişik olmayan, aralarında açıklık bulunan.aralıḳsız (<aralıḳ+sız): Birbirine bitişik olan, aralarında açıklık bulunmayan.arı- (<ar-ı-): 1. Temiz olmak, temizlenmek (Eraslan, 2012: 552), 2. Zayıflamak (Dilçin, (1983: 12), 3. Temizlenmek (Arat, 1992: IV), 4.Yabancı kelimelerden temizlenmiş (Tuğlacı, 1995: 128). Arı isim gövdesinden [arıkla-(aruḳla-) “zayıflamak”, arıklat-(aruḫlat-, aruḳlat-) “zayıflatmak”, arıla- “temize çıkarmak”, arıl- “zayıflamak”, arıtla- “temizlemek”, arıt- “temizlemek” ] gibi fiil; [arık “zayıf”, arıklık “zayıflık”, arılık (arulıḳ) “temizlik, doğruluk”, arısız (arısuz) “kirli, pis”] gibi isimler türetilmiştir. (Dilçin, 1983: 12).arıġ (<arı-ġ): Bkz. arıḳ. Arıġ(arıḳ) gövdesinden türetilen arıġla- (<arıġ+la-) “arıtmak” fiili ile arığın (<arıġ+ı+n) “temizce, temiz olzrak”, arıġsız (<arıġ+sız) “pis kirli”, arıġsızlıḳ (<arıġ+sız+lıḳ) “ pislik, kirlilik” gibi isimlerin aynı gövdeden türetildiğine şahit olmaktayız. (Eraslan, 2012: 552). arıḳ (<arı-ḳ): 1. Temiz, saf. 2. Zayıf, cılız (Dilçin, 1983: 12).arın- (<arı-n-): Temizlenmek (Korkmaz, 2017: 207) arındı neñ “hehangi bir şeyden temizlendi” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 6). (mec. Herhangi bir suçtan günahtan ayrılmak). arınma (<arın-ma): Arınmak işiarınmaḳ (<arın-maḳ):1. Temizlenmek, 2. Katışıksız, arı duruma gelmek.arıt- (<arı-t-):1. Temizlemek, yabancı ve zararlı maddeleri ayırmak (Hacıeminoğlu, 1991: 21), 2. Arıtmak, temizlemek. Ol tarıg arıttı “o buğday vb. şeyleri temizledi” (Ercilasun- Akkoyun, 2015: 101). (mec. Arıtmak ve temizlemek anlamları, kirden, pislikten ayrılmayı ifade etmektedir). Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “arıtabil-, arıtıl-”,İsimler: “arıtabilme, arıtabilmek, arıtılma, arıtımaḳ, arıtılış” vd. arıtış- (<ar-ı-t-ı-ş-): Temizlemede yardımcı olmak. Ol maña tarıg arıtışdı “o bana buğday temizlemede yardımcı oldu” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 333).arta- (<ar-ta-): Bozulmak, çürümek, ekşimek (Karaağaç, 2008: 43). (mec. Doğallıktan ayrılmak). eren kamug artadı nenler uḍu / tawa.r körüp uslayu eske çoka.r “Mala tamah edince insanların ahlakı bozuldu. Malı gördüklerinde, akbabanın leşe çullandığı gibi onun üzerine çullandılar.” (Ercilasun- Akkoyun, 2015: 238).artız-(<ar-t-ı-z-): 1.Kandırmak (Gabain, 2007:261), 2. Aldatmak, yani doğru yoldan ayırmak (Hacıeminoğlu, 1991: 21).artuġ (<ar-t-u-ġ): Bkz. artuḳartuḫ (<art-u-ḫ): Bkz. artuḳartuḳ (<art-uḳ): Çok, fazla (Dilçin, 1991:220), Başka, gayri, mâdâ (Dilçin, 1983: 14) Diğerlerinden ayrılmış (Hacıeminoğlu, 1991: 20).as- (<a-s-): Bir şeyi aşağıya sarkacak biçimde bir yere iliştirip sarkıtmak. (mec. Nesnelerin yerle bağlantısını kesmek, ayırmak).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “asıl-, astır-, astırıl-”,İsimler: “asılma, asılmak, astırma, astırmak, astırılma, astırılmak” vd.aş- (<a-ş-): 1. Aşırı gitmek, belli bir ölçüden ayrılmak (Hacıeminoğlu, 1991: 22), 2. Açmak, kollarını birbirinden ayırmak (Dilçin, 1991: 457), 3. Çıkmak, geçmek, yükselmek (Ata, 1998:24).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aşa-, aşıl-, aşın-, aşındır-, aşır-, aşırt-, aşırttır-”,İsimler: “aşılma, aşılmak, aşınma, aşınmak, aşındırma, aşındırmak, aşırma, aşırmak, aşırtı, aşırtma, aşırtmak, aşırttırma, aşırttırmak, aşma, aşmak” vd.at- (<a-t-). 1.Bir şeyi bir yere doğru koymak, bırakmak. 2. Çıkarmak, dışarı vermek, 3. Kovmak, dışarıya çıkarmak, ilgisini kesip uzaklaştırmak, 4. Yapışık olduğu yerden ayırmak (Karaağaç, 2008: 50). “Çocuklarının geleceği için bir köşeye bir miktar para atmıştı (ayırmıştı)”.
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “ata-, atan-, atanabil-, atandır-, atıl-, atış-”, İsimler: “atama, atamak, atanabilme, atanabilmek, atandırma, atandırmak, atanma, atanmak, atanış, atanmışlıḳ, atılma, atılmak, atılış, atış, atışma, atışmak” vd. at (<a-t): Ad, isim. (bkz. ad) Yani bütün insanları, bütün varlıkları ve nesneleri birbirinden ayıran sesli ve yazılı işaret (Hacıeminoğlu, 1991: 22).atız (<at-ı-z): Tarla sınırı (yani iki araziyi ayıran çizgi) (Hacıeminoğlu, 1991: 22).atızla-(<at-ı-z+la-): Arklar ve çukurlar açmak. er yi.rin atızla.dı “adam ziraat için toprağında arklar ve çukurlar açtı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:132).atızlan-(<atızla-n-): Arklara, bölümlere ayrılmak. yi.r atızlandı “yer arklarla bölümlere ayrıldı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:129).ay- (<a-y-): 1. Söylemek (Eraslan, 2012:554), tegür menin sāwımı bilge.leke ay / tınar kalı atatsa kısr.k sanı ta.y “Akıllılara sözümü ulaştır. Onlara, “eğer tay attan sayılırsa kısrak dinlenir” de. Çünkü anası yerine ona binilir.” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 412-413), 2. Ayılmak, kendine gelmek (Derlemeler Sözlüğü, 2009:426). (mec. Sarhoşluktan ayrılmak), 3. Baygınlıktan, sarhoşluktan, dalgınlıktan kurtulmak, kendine gelmek, ayılmak (Tuğlacı, 1995: 193).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: ay(ı)l-, ayıḳ-, ayıḳla-, ayırdlan-, ayırtlan-, ayış-, ayıtla-, ayurtla-, ayıtlan-, ayırtlaş-, ayt-, aytıl-,İsimler: ayıḳ, ayıḳlama, ayıḳlamak, ayıḳma, ayıḳmak, ayırtlanma, ayırtlanmak, ayırtlaşma, ayırtlaşmak, ayıtma, ayıtmak, aytılma, aytılmak, aytıḳ vd. ayart- (<ay-a-r-t-) : Birini, çalıştığı yerden ayırıp başkasının yanında çalışmaya kandırmak (Karaağaç, 2008: 55).ayıḳ- (<ay-ı-k-): Ayılmak, kendine gelmek, uyanmak, aklı başına gelmek. (mec. Uyuşukluktan, sarhoşluktan ayrılmak).ayıḳ (<ay-ı-ḳ): 1. Aklı başında, sarhoşluktan ayrılmış, kurtulmuş olma hâli (Dilçin, 1991:319).ayıḳla- (<ayıḳ-la): Bir şeyin içinden, işe yaramayan, gereksiz ve istenmeyen taneleri veya maddeleri ayırıp çıkarmak, temizlemek.ayıl-(<ay-ı-l-): Sarhoşluk, baygınlık gibi bir durumdan kurtulmak, kendine gelmek. (mec. Sarhoşluktan, baygınlıktan ayrılmak, kurtulmak).ayılt-(<ayıl-t-):Sarhoşluktan ya da baygın olma durumundan kurtarmak. “İskemleden gölge gibi kaydı, önüme yığıldı. Onu kucağımda içeri aldım, ayılttım.” ayır- (<ay-ı-r-): 1. Bölmek, 2. Birbirinden uzaklaştırmak (Karaağaç, 2008:57).ayırdılan- (<ayır-d-ı+la-n-): Ayırtlanmak, ayıklanmak (Dilçin, 1883: 19). ayış- (<ay-ı-ş-): Karşılıklı söyleşmek (Ata, 2013: 241).ayna- : Değişmek, bozulmak (Ata, 1998: 36).ayrıl- (<ayır-ı-l-): Bir yerden, bir kimseden, bir şeyden uzaklaşmak (Karaağaç, 2008: 58).ayrış-(<ayır-ı-ş-): Birbirinden ayrılmak. ola.r ikki ayrışdı “o ikisi birbirinden ayrıldı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:121).ayt- (<ay-t-): Demek, söylemek (Ata, 1998: 37).aytıl- (<ayt-ı-l-): Söylenmek (Ata, 1998: 38).aytış-(<ay-t-ı-ş-): Barışmak. ola.r için aytışdı.la.r “onlar aralarında barıştılar” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:36). (mec. Küslükten, küs olmaktan ayrılmak).az- (<a-z-):1. ‘Azmak’ Temel anlamından hareketle ‘yoldan çıkmak, bozulmak, değişmek, heba olmak, çıkmak, azgınlaşmak’ (Ata, 1997: 170), 2. Yolunu kaybetmek, şaşırmak, kaybolmak ( Derlemeler Sözlüğü, 2009: 441). (mec. Doğru yoldan ayrılmak), 3. (yol için) şaşırmak, kaybetmek. ol yo.l a.zdı “o, yolu kaybetti, şaşırdı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 89), 4. Küçük bir kısım (Ayverdi, 2011: 96). (mec. Bir bütünden ayrılmış).
Bu gövdeden elde edilen türevler: Fiiller: azal-, azalt-, azġur-, azġılaş-, azıl-, azıt-, İsimler: azalma, azalmak, azan, azgın, azgınlaşma, azġınlaşmaḳ, azıtġan, azmaḳ vd.azaḳ (<az-aḳ): Ayak (Hacıeminoğlu, 1991, 23).azaḳ (<az-aḳ): Azmış sapmış. atgalır oknı aza.k / tegmedi bu saw uşa.k “Bu fettan kadının, azmış okunu bana doğru atmak istediği söylentisi bana ulaşmadı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:239).azan (<az-an):“Tarla sınırı” yani iki araziyi birbirinden ayıran çizgi (Hacıeminoğlu,1991:23).azdur- (<az-dur-): Yoldan çıkarmak (Ata, 1998: 40).azġın (<az-ġın): Azmış olan (Gülensoy, 2011:97).azġur- (<az-ġur-): Ayartmak (Gabain, 2007:59). (mec. Doğru yoldan ayırmak), 2. Azdırmak, hak yoldan çıkarmak (Ata, 1998: 40).azġınlaş- (<azġın+la-ş-): Azgın duruma gelmek. azġınlaşma (<azġınlaş-ma): Azgın duruma gelmek.azġınlalmaḳ (<azġınlaş-maḳ: Azgın duruma gelmek.azıl-(<az-ı-l-): (yol için) şaşırılmak. yol azıldı “yol şaşırıldı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:97).azıt- (<az-ı-t-):Azmak, yoldan çıkmak (Dilçin, 1983: 21).azıtġan(<azıt-ġan): Devamlı (yoldan) çıkaran, yoldan saptıran. ol kişi ol yoldan azı.tga.n “ bu, insanları devamlı yoldan çıkaran insandır.” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:79). (mec. Doğru yoldan ayıran).azmaḳ (az-maḳ):1. Ark, su kanalı, bir sudan ayrılan kol. 2. Ayrı düşmek, ayrılmak (Dilçin, 1983: 21).
SONUÇ
İncelediğimiz “a-” fiilinin türevlerini göz önüne aldığımızda tanık olduğumuz en önemli nokta, anlam yönüyle ayrılmak işlevinin önemidir. Bu işlevin, çoğu zaman doğrudan olmasına rağmen bazen de dolaylı olarak kendini göstermesidir. Ayrılmak fiilinin gerçek anlamını “ayrılmak işine konu olan her şey” şeklinde düşünmek ilk akla gelen tanım olmasına rağmen, Türkçede mecazî kullanışlar, dolaylı anlatımlar, herkes tarafından bilinen anlamlardan çok daha etkili ve çok daha edebîdir. İncelememize konu olan “a-” fiilinde de bunu açıkça görmekteyiz. Şöyle ki: “a-” fiili ile türetilen fiillerin anlamları dikkatli ve geniş boyutlarda incelendiğinde, asmak (yerden ayırmak), akmak (kaynaktan ayrılmak), azmak (doğru yoldan ayrılmak) gibi daha birçok fiil türevlerinde “ayrılmak” anlamı ilk bakışta görülmese bile, kelimelerin dolaylı anlamlarında bu işlev, kendisini rahatlıkla gösterebilmektedir.
KISALTMALAR
bkz. : Bakınızfiz. : Fiziktemec. : MecazenTS : Tarama Sözlüğüvb. : Ve benzerivd. : Ve diğerlerivs. : Ve saire
KAYNAKÇAARAT, Reşit Rahmeti, Atabetü’l- Hakayık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.ARGUNŞAH, Mustafa, Tuhfe-i Murâdî, TDK Yayınları, Ankara 1999.ATA, Aysu, Kısasü’l- Enbiya, TDK Yayınları, Ankara, 1997.ATA, Aysu, Nehcü’l- Feradis, Dizin-Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 1998.AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Bilner Matbaacılık, Biltur Basım Yayın ve Hizmet A.Ş., İstanbul 2011.Derlemeler Sözlüğü, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 2009.DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1970.DİLÇİN, Cem, Süheyl ü Nev-bahâr, Atatürk Kültür Merkezi Yayını- Sayı 51, Ankara 1991. DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları. Ankara, 1983.ERCİLASUN, Ahmet B. –AKKOYUNLU, Ziyat, Dîvânu Lugâti’t-Türk, TDK Yayınları, Ankara 2015.ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak/Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul 2011.ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer, TDK Yayınları, Ankara 2011.ERASLAN, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara 2012, 548.EYÜBOĞLU, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2004.GABAİN, A. Von, Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), TDK Yayınları, Ankara 2007.GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2011.HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara 1991.İmlâ Klavuzu, TDK Yayınları, Ankara 1996.KARAAĞAÇ, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2008.KARAHAN, Leylâ, Kıssa-i Yûsuf (Yûsuf u Züleyhâ), TDK Yayınları, Ankara 1994.KORKMAZ, Zeynep, Marzubân-nâme, TDK Yayınları, Ankara 2017.TEZCAN, Semih- ZÜLFİKAR, Hamza, Nehcü’l-Feradis, TDK Yayınları, Ankara 2004.STUĞLACI, Pars, Okyanus Ansiklopedik Türkçe Sözlük, ABC Kitabevi Yayın & Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1995.Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 1998.------------------, TDK Yayınları, Ankara 2012.

“A-” As A Verb And Its Derivatives

Yıl 2018, Cilt: 8 Sayı: 15, 399 - 418, 22.04.2018

Veysi Sevinçli

https://doi.org/10.29029/busbed.394147

Öz

Turkish, has been followed up by written documents from the thirteenth
century to the present day (20th century). The life of the languages;
protecting its vitality, keeping up with the conditions of time, and being
protected and possessed like a national fortune, depends on the institutions,
organizations and individuals belonging to that language. The prosperity of the
tongues and the disappearance of them are the same as those of interest.
However, the voices to enrich the language, the harmony between the voices and
the additions, roots and words they create are important factors. We also tried
to emphasize the use of "a" as one of the voices that have an
exceptional place in our language as the verb root and the meanings of the
words it created. When we consider the meanings of the words directly or indirectly,
almost all of these words have the function of "leaving". However,
the function of parting, which is seen in verbs such as "to clarify, to be
ignored" the verb is not as clear as the body. This shows that there is a
slight shift in meaning in every word construction. In our work, based on the
works written in various periods of the Turkish language, especially the TDK
dictionary, and the works done on these works, these functions were introduced
and explained. Nevertheless, it is not claimed here that all the derivatives
derived from the mentioned radical (a-) are shown. The main point we see in
these examinations is that sometimes "leaving" functions are seen in
indirect expressions. This must be the richness of the Turkic.

Anahtar Kelimeler

Verb, A-, Meaning, Etymology, Sound Information

Kaynakça

KAYNAKÇA ARAT, Reşit Rahmeti, Atabetü’l- Hakayık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992. ARGUNŞAH, Mustafa, Tuhfe-i Murâdî, TDK Yayınları, Ankara 1999. ATA, Aysu, Kısasü’l- Enbiya, TDK Yayınları, Ankara, 1997. ATA, Aysu, Nehcü’l- Feradis, Dizin-Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 1998. AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Bilner Matbaacılık, Biltur Basım Yayın ve Hizmet A.Ş., İstanbul 2011. Derlemeler Sözlüğü, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 2009. DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1970. DİLÇİN, Cem, Süheyl ü Nev-bahâr, Atatürk Kültür Merkezi Yayını- Sayı 51, Ankara 1991. DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları. Ankara, 1983. ERCİLASUN, Ahmet B. –AKKOYUNLU, Ziyat, Dîvânu Lugâti’t-Türk, TDK Yayınları, Ankara 2015. ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak/Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul 2011. ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer, TDK Yayınları, Ankara 2011. ERASLAN, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara 2012, 548. EYÜBOĞLU, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2004. GABAİN, A. Von, Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), TDK Yayınları, Ankara 2007. GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2011. HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara 1991. İmlâ Klavuzu, TDK Yayınları, Ankara 1996. KARAAĞAÇ, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2008. KARAHAN, Leylâ, Kıssa-i Yûsuf (Yûsuf u Züleyhâ), TDK Yayınları, Ankara 1994. KORKMAZ, Zeynep, Marzubân-nâme, TDK Yayınları, Ankara 2017. TEZCAN, Semih- ZÜLFİKAR, Hamza, Nehcü’l-Feradis, TDK Yayınları, Ankara 2004.S TUĞLACI, Pars, Okyanus Ansiklopedik Türkçe Sözlük, ABC Kitabevi Yayın & Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1995. Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 1998. ------------------, TDK Yayınları, Ankara 2012.
Fiiller, en öz ve yalın tanımla, nesnelerin hareketlerini karşılayan kelimelerdir. İsim ve fiil kökleri, nesne ve hareketlerin tamamını karşılamak için her zaman yeterli olamaz. Nesne ve hareketleri karşılamak, köklere getirilen yapım ekleriyle mümkün olur. Bu sebeple Türkçede köklere getirilen yapım ekleri sayesinde sayısız isim ve fiil gövdeleri oluşmuştur. Bunlar, kelime yapımında ve kullanımında köklerden farksızdır. Bu gövdeler yapım ekleri ile türetildikleri için anlam yönünden köke bağlıdır. Kısaca söylemek gerekirse, yapım eklerinin köklerle oluşturduğu gövdeler, anlam yönüyle kökten ayrı düşünülemez. Yani gövdenin anlamı bağlı bulunduğu kök ya da gövdeye dayanır (Ergin, 2011: 149).Türkçede tek ses ile başlayan fiil kökleri yaygın olarak görülmemesine rağmen, metin incelemelerinde durumun hiç de küçümsenecek boyutta olmadığı, ünlü olmak şartıyla birçok “tek sesli” (o-, ö-, u-, i- vb.) fiil kökünün bulunduğu görülür (Hacıeminoğlu, 1991: 17). Tek sesli köklerden biri de art yahut kalın vokaller (ünlüler) arasında yer alan “a-” fiildir. Bu fiil kökü, karşıladığı anlamlarda kendisini doğrudan ya da dolaylı olarak göstermekte; türettiği kelimelerin anlamlarına bazen doğrudan bazen de mecazî olarak ayrılma işlevini yüklemektedir. Bu durum bize, u-, i-, o-, ö- vb. tek sesli fiil köklerinin yanında bir de “a-” fiilinin olduğunu ve bunun da dilde çok önemli bir yer tuttuğunu, müstesna bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Ancak tek ses olarak kullanılmayan söz konusu fiilin anlamı, köke getirilen yapım eklerinin oluşturduğu gövdelerle daha anlaşılır hâle getirilmekte, kullanım alanına çıkarılmaktadır. Kelime gövdelerinde bulunan yapım eklerindeki sesler, bilinen yapım ekleri arasında her zaman aynı şekilde yer almamakta; yanındaki seslerin özelliklerinden dolayı bazı değişikliklere uğramaktadır. Bu nedenle Türkçedeki yapım ekleri, bilinen eklerle sınırlı tutulamayacağı; tarama ve derlemelerle farklı yapım eklerinin de ortaya çıkabileceği göz ardı edilmemelidir. Söz konusu “ a-” fiilinin türevlerinden olan [ağ-<a-ğ-: “yükselmek, yukarı çıkmak” (Egin,1997:4) (mec. Bulunduğu yerden, bulunulan noktadan ayrılmak)] fiilinin gövdesinde görülen -ğ- sesini fiilden fiil yapım ekleri arasında göremiyoruz. Ancak Ağ- fiilinin “aşağıya inmek, ağır gelip aşağıya meyletmek.” (Dilçin, 1983: 4) anlamı göz önünde bulundurulduğunda, kelime bünyesinde görülen “-ğ-”nin “-ḳ-”nın yumuşaması neticesinde ortaya çıktığı düşünülebilir. Çünkü bu iki gövde de ( ak-, ağ-) “yerinden kopma, ayrılma” anlamı vardır. Süheyl ü Nevbahâr’daki geçen “Elin aldı aġdurdı taḫt üstine / Nite kim kişi sevdügi dostına (Dilçin, 1991: 481) dizesinde geçen “ağdur-” fiilinde, bir önceki yapım şekli olan “ağ-” fiilinin yukarıda ifade edilen “inme” anlamının aksine, “çık-, yüksel-” anlamı vardır. Bu nedenle burada görülen “-ğ-“ sesi, fiilden fiil yapım eki olan “-ḳ-” sesinden sedalaşma yoluyla ortaya çıkmasından öte; farklı bir ses, farklı bir yapım eki olduğu fikrini akla getirmektedir.“a-” “ayırmak” (Hacıeminoğlu,1991: 19) fiiline tek sesin eklenmesiyle oluşantürevlerini, “ aç-, aç-, aḍ-, aġ-, aḫ-, aḳ-, al-, ar-, as-, aş-, at-, ay-, az- ” şeklinde fiil; “aç, ad, af, aġ, aḳ, al, at, az ” şeklinde isim olarak özetlemek mümkündür. Kökten elde edilen gövdelerden daha sonra görülen ihtiyaç üzerine genişletilerek yeni gövdeler, yeni kelimeler türetilmiştir. Ancak bunlardaki anlam ve adlandırmalarda; kökteki ayrılmak anlamı açıkça görülmese de mecazî söyleyiş ya da dolaylı ifade edişlerde kelimedeki “ayrılmak” anlamı kendisini hissettirmekte, hatta göstermektedir.
Bu kökten türetilen kelimeler, yukarıdaki görüşleri doğrular niteliktedir. acı (<a-ç-ı <a-ç-ı+ġ): Acı, tatlı olmayan (Ata, 2013: 198).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: acılan-, acılaş-, acılaştır-, acıt-,İsimler: acılanma, acılanmaḳ, acılaşma, acılaşmaḳ, acılaştırma, acılaştırmaḳ, acıtma, acıtmaḳ” vd.acıḳ- (<a-ç-ı-ḳ-): 1. “acıkmak” (mec. Tok olma durumundan ayrılmak)
“Aç tokun hâlinden ne anlar”, Bugün çabucak acıktım vb.
acılaş- (<açı+la-ş-) : 1. Tatlı olma durumundan ayrılıp acı olma durumuna geçmek, acılaşmak. “Turşu suyu içerisindeki biberler nedeniyle acılaşmış.”acılaştır- (<açılaş-tır-): Tatlı olma durumundan ayırıp acılı hâle dönüştürmek.aç- (<a-ç-) : Acıkmak (Korkmaz, 2017: 380), (Tezcan-Zülfikar, 2004:186).aç- (<a-ç- ): 1. Bir şeyi kapalı durumdan kurtarmak, 2. [(İki veya daha fazla şeyi) Aralarına mesafe koyarak birbirinden ayırmak: “Sevinçten kollarını, bacaklarını açıyor, zıplıyor, sıçrıyor.” Bekçi, bir tatlıdan sinek kovar gibi çocukları sağa sola açtı (Ayverdi, 2011: 9)], 3. Birbirinden uzaklaştırmak, 4. Bir nesneyi kapalı olma durumundan kurtarmak, ayırmak. “Bilinmeyen bir sebeple dişlerin arasına sıkışan dili, çeneyi açarak (ayırarak) çıkardılar.” 5. Yarıp içindekini çıkarmak, 6. Düğümü veya dolaşmış bir şeyi çözmek (Tuğlacı, 1995: 14).Bu fiilin, “pencere aç-”: Kapalı olma durumundan ayırmak, “sırrını aç-”: Kalpte, gönülde gizli saklı tutulan bir olayı açığa çıkarmak (ayırmak), “başını aç-”: Başı örtülü olma durumundan ayırmak, başörtüsünü baştan çıkarmak, ayırmak, “gönlünü aç-”: Gönülde birilerine bir yer ayırmak, “ağzını aç-”: Dudakların iki tarafa ayrılması gibi daha birçok birleşik yapıda bu işlevi gözlemlemek mümkündür.
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: açıl-, açın-, açtır-, açtırıl-,İsimler: açı, açıḳ, açacaḳ, açılma, açılmaḳ, açınma, açınmaḳ, açtırma, açtırmaḳ, açtırılma, açtırılmaḳ vd.açacaḳ (<aç-acaḳ): Açmaya yarayan alet (mec. Bir nesnenin bütününden bir parçayı, bir bölümü ayıran alet)açıḳ- (<a-ç-ı-ḳ-): Acıkmak. yavlaḳ açıḳdı yaḳin kenʿān ili “ Kenan ili (Filistin) doğrusu çok acıktı” (Karahan, 1994:274). (mec. Tok olma durumundan ayrılmak).açıḳ (<a-ç-ı-ḳ) : 1. İki nesne arasında bulunan uzaklık, bir nesnenin ögeleri arasında görülen kopukluk, çözülme. (mec. Ayrılık, Ayrılma) (Eyüboğlu, 2004: 7).
Bu gövdenin türevleri:
Fiiller : açıḳla-, açıḳlan-, açıḳlanabil-, açıḳlaş-, açıḳlaştır-, açıḳlat-, açıḳlatıl-, açıl-, açımla-,açındır-, açın-, açınsa-;İsimler : açıḳlama, açıḳlamaḳ, açıḳlanabilme, açıḳlanabilmek, açıklanma, açıḳlanmaḳ, açıḳlaşma, açıḳlaşmaḳ, açıḳlatma, açıḳlaştırma, açıḳlaştırmaḳ, açıḳlatma, açıḳlatmaḳ, açıḳlatılma, açıḳlatılmaḳ, açıḳlayıcı, açıḳlayıcılıḳ, açıḳlıḳ, açılım, açılış, açılma, açılmaḳ” vd.
açıḳla- (<açıḳ+la-): Açığa vurmak. Bir düşünceyi bir fikri kapalı olma durumundan ayırıp açık, anlaşılır duruma getirmek.açıl- (<a-ç-ı-l-): 1.Uzaklaşmak, 2. Birbirine bitişik iki kısmın arasında bir açıklık meydana gelecek şekilde ayrılması (Tuğlacı, 1995: 13), 3. Rahatlamak, ferahlamak (Ata, 1997:4), 4. (renk için) Koyuluğunu yitirmek (mec. Doğal renkten ayrılmak), Gitmek, Uzaklaşmak (mec. Bulunduğu yerden ayrılmak), 5.(Birbirine bağlı, ekli veya yapışık şeyler için) Aralarına mesafe girmek: “Sıcaktan parkeler açıldı” [(Mehmet E. Yurdakul) Ayverdi, 2011: 8)].açtır- (<aç-tır- ) : Bir nesneyi kapalı durumdan kurtarmak, ayırmak.“kapıyı pencereyi açtırmak” yani kapıyı pencereyi kapalı olma durumundan kurtarmak, kapalı olma durumundan ayırmak.ad- (<a-d- ) : “Ayrılmak” (Hacıeminoğlu, 1991: 19 ).Bu fiilde görülen -d- fiilden fiil yapma eki bugün için canlılığını kaybetmiş Eski Türkçede birkaç kelimede [to-d- “doymak”, to-p “hep, bütün”, ḳo-d- “koymak”] görülen işlek olmayan eklerden biridir (Gabain, 2007:58). Bu gövdeden türetilen ve türevi olan bütün kelimelerde “ayırmak, farklı olmak, uzaklaşmak, değişmek ve başkalaşmak” gibi neredeyse tamamında doğrudan ya da mecazî olarak ayrılma anlamını içeren [ad- “ayrılmak,” adas- “yolunu şaşırtmak, azıtmak”, adaş- “yolunu şaşırmak, asıl yoldan ayrılmak” adın- “sarhoşluğu gitmek, ayılmak; değişmek, iyileşmek”, adır- “ayırmak”, adırt- “ayırma”, adış- “ayırmak, yaymak”, adrıl- “ayrılmak”, adna-(adına-) “değişmek, başka türlü olmak, bozulmak” gibi fiil; adruḳ (adıruḳ) “başka, diğerlerinden ayrı, farklı”, adırt “ayırma”, adnaġu (adınaġu) “başka türlü”, adırtlıġ “sarih, açık”] gibi birçok türeve şahit olmaktayız. (Hacıeminoğlu, 1991:19-20)aḍ (<a-ḍ): 1. Varlıkları birbirinden ayırmaya, tek tek veya cins cins karşılamaya yarayan kelime (Ayverdi, 2011: 9), 2. Bir kimseyi, bir şeyi anlatmaya, tanıtmaya, açıklamaya, bildirmeye yarayan söz, isim, (mec. Kişiyi, varlıkları diğerlerinden, hemcinslerinden ayıran yazılı ya da sözlü işaret).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller : aḍa-, aḍan-, aḍaş-, aḍın-, aḍır-, aḍlan-, aḍlandır-, aḍlandırıl-, aḍlaş-, aḍlaştır-;İsimler: aḍaḳ, aḍaḳlıḳ, aḍaḳlu, aḍama, aḍamaḳ, aḍanma, aḍanmaḳ, aḍaşma, aḍaşmaḳ, aḍınma, aḍınmaḳ, aḍırma, aḍırmaḳ, aḍlanma, aḍlanmaḳ, aḍlandırma, aḍlandırmaḳ, aḍlandırma, aḍlandırmaḳ, aḍlaşma, aḍlaşmaḳ, aḍlaştırma, ḍlaştırmaḳ, aḍınç vd. aḍa- (< aḍ-a-): Ayırmak (Karaağaç, 2008: 7).aḍa (<aḍ-a): Kümelenerek etraftaki şeylerden ayrılan tepecik, yığın (Tuğlacı, 1995: 15).adaḳ (<aḍ-aḳ): Ayak. Sürekli olarak birbirinden ayrılan organ (Hacıeminoğlu, 1991:19).aḍaḳ (<aḍa-ḳ): 1. Başkasına, ötekine, uzaktakine verilen [(mec. Adanan, ayrılan) Eyüboğlu, : 2004:9], 2. Kurban, nezir.( Gülensoy, 2011: 49).aḍaḳlan- (<aḍaḳ+la-n-): “Adaklanmak, ayrılmak” Nişanlı duruma gelmek, nişanlanmak, (mec. Bekârlıktan kurtulmak, bekârlıktan ayrılmak).aḍaḳlıḳ (<aḍaḳ+lıḳ): Adak olarak ayrılmış (hayvan). Adaklık koyun gibi düşünmek, adaklığa ayrılmakaḍaḳlu (<aḍaḳ+lu): Nişanlı (Dilçin, 1983: 2 ). (mec. Başkasına ayrılmış).aḍan- (<aḍa-n- ): “Ayrılmak” Bu canım vatan yoluna adanmıştır (mec. Yeri geldiğinde feda edilmek üzere ayrılmıştır).adaş- (<ada-ş-): Yolunu şaşırmak, asıl yoldan ayrılmak (Hacıeminoğlu, 1991:19).adım (<ad-ı-m): 1. Yürümek için ayak atışlarının her biri. 2. İki diş arasındaki aralık (teknik), 3. İki ayağın birbirinden ayrılmış hali ve arasındaki mesafe, açıklık. (Hacıeminoğlu, 1991:19), 4. Cimnastikte ayakta temel duruştan, bir ayağın, türlü yönlerde iki ayak boyu kadar ara ile yer değiştirmesi (Tuğlacı, 1995: 19). adın- (<ad-ı-n-): Değişmek, iyileşmek (Gabain, 2007: 58)adın (<ad-ı-n): Başka (Hacıeminoğlu, 1991:19).adınç (<adın+ç): Günahtan arınma (Hacıeminoğlu, 1991:19).adır- (<a-d*-ı-r-): Ayırmak. abuşqa bolmış atamdın aḍırdılar. “yaşlı olmuş atamdan ayırdılar.” (Tezcan-Zülfikar, 2004:111).Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “adrıl-, adırıl-, adırt-”, İsimler: “adırt, adırtlıġ, adırtsız” vd.Ayrıca “adırtla-” fiili ve “adırılġuluḳ, adruḳ <adır-uḳ” isimlerinin de aynı gövdeden türetildiğine şahit olmaktayız (Eraslan, 2012: 548).adırt- (<adır-t-): ayırtmak, ayırt etmek (Hacıeminoğlu,1991:20).adırtla- (<adırt-la-): Ayırt etmek, ayıklamak, ayırtmak (hacıeminoğlu, 1991:20).aḍış-(<aḍ-ı-ş-): Uçları bitişik olan şeyin diğer uçlarını ayırmak. Er aḍa.kı aḍışdı “adam bacaklarını açarak büyük adımlarla yürüdü.” (Ercilasun-Akkoyunlu, 2015:92).adna- (<ad-ı-n-a-): Değişmek, başka türlü olmak, bozulmak (Hacıeminoğlu, 1991:20)aḍrıl-(<aḍ(ı)r-ı-l-): Ayrılmak “yol ardıldı iki “yol birbirinden ayrıldı.” (Ercilasun-Akkoyunlu, 2015:113).aḍrış-(<aḍ(ı)r-ı-ş-): Ayrılmak
kizlep tutar sewüglük aḍrış küni belgüre.r başlıg közüg yapsama yaşı anıñ sawruka.r
“Gizli tutulan sevgi ayrılıkta ortaya çıkar. Yaralı ve yaşlı olan göz, gözyaşlarını saklayamaz.” (Ercilasun-Akkoyunlu, 2015:282).af (<afv): 1. Bir suçu, bir kusuru veya bir hatayı bağışlama. 2. (görevden) çıkarılma. 3. Bir görevden uzaklaştırılma, Bu kelime Arapça kökenli “afv” ( Develioğlu, 1970: 14) kelimesinden gelmekte olup, suçtan, günahtan kurtulma, arınma anlamı içermektedir. Türkçede bu gövdeden türetilen birçok birleşik fiile (affet-, affedil-, affettir-, affeyle-, affol-, affolun- vs.) rastlamak mümkündür ve bütün anlamlarda doğrudan ya da dolaylı ayrılmak anlamını görmekteyiz.aġ- (<a-ġ-): 1.Çıkmak, yükselmek. (Sevinçli, 2007:7), 2. Aşağı inmek, ağır gelip aşağıya meyletmek (Dilçin, 1983: 4). 3. Yerden göğe doğru yükselmek, Sarkmak, eğilmek (Tuğlacı, 1995: 37). Çık-: Sabit bir noktadan ayrılarak yükselmek.Yüksel-: Sabit bir yerde durmayıp yukarıya doğru mesafe kat etmek.İn-: Bulunduğu yerden ayrılıp aşağılara doğru hareket etmek.Türkçede bu kökün anlam genişlemesi neticesinde ortaya çıkardığı “ ağıtmak (yükselmek), ağış (yükseliş), ağlamak (yalnız kalmak), ağlatmak (savmak, uzaklaştırmak), akı (eli açık), akılmak (şaşırtmak, şaşmak), akılamak (eli açık olmak), akım (akma), akın (sel, akıntı).” (Eyüboğlu, 2004: 13). Kelimelerinde bazen doğrudan bazen de mecazî olarak ayrılmak anlamı vardır.aġ (<a-ğ): 1. Ak. 2. Duru, berrak (Dilçin, 1983: 2 ).“a-” fiilinden elde edilen bu ismin anlamında (mec. Siyahlıktan, kirden, bulanıklıktan ayrılma söz konusu).
Bu gövdeden elde edilen türevler:Fiiller: ağar-, ağart-, ağartıl- ağdır-, İsimler: ağarma, aġarmaḳ, ağartma, aġartmaḳ, ağartılma, aġartılmaḳ, ağdırma, aġdırmaḳ” vd. aġar- (<aġ+ar-): 1.Beyazlanmak. 2.Solmak, (mec. Doğal renkten ayrılmak)aġart- (<aġar-t-):1.Beyazlatmak (doğal renkten ayırmak), 2.Temizlemek, bunuñla ṭon ve biz aġdurlar. “bununla elbise ve kumaş temizlerler” (Argunşah,1999: 202).aġartıl- (<aġart-ı-l-): Beyazlatılmak (doğal renkten ayrı hâle gelmek)aġdır- (<aġ-dır-): Aşağı inmek, yük veya terazide denge bozularak bir yanı ağır gelmek (Dilçin, 1983: 3) (doğru noktadan, doğru yerden ayrılmak).aġdur- (<aġ-dur-): Kaldırmak, yukarı çıkarmak, yükseltmek (Dilçin, 1983: 3), (Korkmaz, 2017: 383) (mec. Bulunduğu noktadan ayırmak).aġdurıl- (<aġdur-ı-l-): Yukarı çıkarılmak (Dilçin, 1983:3) (mec. Bulunduğu noktadan ayırılmak)aġır: (<aġ-ı-r) 1. Tartıda ağır çeken (Normal durumdan ayrılmış), 2.Değerli (Korkmaz, 2017:211) (mec. Hemcinslerinden ayrı/ayrılmış olan).
Bu gövdeden elde edilen türevler:Fiiller: ağırla-, ağırlan-, ağırlaş-, ağırlat-, İsimler: ağırlama, aġırlamaḳ, ağırlanma, aġırlanmaḳ, ağırlaşma, aġırlaşmaḳ, ağırlatma, aġırlatmaḳ vd. aġırla- (<aġır+la-): 1.Ululamak, yüceltmek (Dilçin, 1983:3), 2. İzzet ve ikramda bulunmak; ağır tutmak, değer vermek (Korkmaz, 2017:226). (mec. Başkalarından ayırmak, ayrı tutmak).aġırlan- (<aġırla-n-): Ululanmak, yüceltilmek (mec. Başkalarından ayrı tutulmak).aġırlaş- (<aġırla-ş-):1.(hava) Sıkıcı ve bunaltıcı bir durum almak, bozulmak. 2.(hasta için) Tehlikeli duruma gelmek, fenalaşmak. 3. (yiyecek) Bozulmaya yüz tutmak ( mec. Doğal durumdan ayrılma, bozulma).Ağırlat: Ağırlama işini yaptırmak. (Başkalarından ayrı tutturmak).aġlat-(<aġ+la-t-): Boşaltmak, ol kişi.ni aglattı “o, istediği şeyle başbaşa kalmak için insanları kendisinden uzaklaştırdı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 119).aġtın- (<aġ-ı-t-ı-n-): Çıkmak, yükselmek (Eraslan, 2012: 548).aḫ- : Bkz. aḳ-aḫ : Bkz. aḳaḳ- (<a-ḳ-): 1. Akmak (Eraslan 2012: 548), 2. ( sıvı maddeler veya çok ince taneli katı maddeler için) Bir yerden başka bir yere doğru gitmek. (sıvı maddeler için) Bir yerden çıkmak, Çabucak savuşmak; ortadan kaybolmak (Karaağaç, 2008: 15). ( mec. Bir yerden ayrılmak).
Bu gövdenin türevleri: Fiiller: aḳar-, aḳış-, aḳışḳanlaş-, aḳışḳanlaştır-, aḳıt-, aḳıtdur-,İsimler: aḳım, aḳımcı, aḳın, aḳıncı, aḳıncılıḳ, aḳındırıḳ, aḳıntı, aḳıntılı, aḳış, aḳışḳan, aḳışḳanlaşma, aḳışḳanlaştırıcı, aḳışḳanlaştırıcılıḳ, aḳışkanlaştırma, aḳışkanlaştırmaḳ, aḳışḳanlıḳ, aḳışma, aḳışmaḳ, aḳışmalı, aḳışmaz, aḳışmazlıḳ, aḳıtma, aḳıtmalı vd. aḳ (<a-ḳ): 1. Sıkıntısız, dertsiz. 2. Temiz. (mec. Her türlü kirden, dertten, sıkıntıdan arınmış, ayrılmış olma durumu).
“aḳlı, aḳlık, aḳlı ḳaralı” kelimeleri bu kökün türevleridir.aḳaç : Bir yerde birikip kalan sıvıları, bir işlem sonunda geriye kalan artıkları, gereksiz nesneleri dışarıya akıtmak kullanılan boru vb. araç.aḳaçla- (<aḳaç+la-): Bir yerde birikmiş suları akıtmak, (mec. Bulunduğu noktadan ayırmak). “aḳaçlama, aḳaçlamaḳ, aḳaçlatma, aḳaçlatmaḳ” kelimeleri bu fiilin kök anlamıyla ilişkili ve hepsinde de direkt ya da dolaylı olarak ayrılma anlamının olduğunu görmekteyiz.aḳ aġa: Saraylarda hizmet gören hadım ağalarının beyaz ırktan olan (mec. Diğer ırklardan ayrı olan).aḳar-(<aḳ-ar-): Ağarmak, aklaşmak, beyazlaşmak; Saçı saqalı aqarmış “saçı sakalı ağarmış” (Tezcan-Zülfikar, 2004:197)aḳar (<aḳ+ar): Sıvı, mai.aḳarca (<aḳar+ca): Sürekli işleyen çıban, fistül. (mec. Belli bir büyüklükte kalmayıp sürekli değişen, olduğu durumu koruyamayıp değişen, olduğu durumdan ayrılan).aḳarsu (<aḳar su): Yer yüzünde ve yer altında belirli bir yatak içinde, eğilim boyunca sürekli veya zaman zaman akan su. (mec. Belli bir yerde durmayan, bulunduğu yerden ayrılan su).aḳçıl (<aḳ-çıl): Rengi atmış, ağarmış. (mec. Rengini koruyamamış, doğal renginden ayrılmış). Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳçıllan-, aḳçıllaş-”İsimler: “akçıllanma, akçıllanmak, akçıllaşma, akçıllaşmak, akçıllık” vd.aḳıcı (<a-ḳ-ıcı): Akma, anlaşılır olma özelliğine sahip (nesne, söz). (mec. Kapalı olmayan, kapalı olma durumundan ayrılmış anlatım).aḳıġ (<aḳ-ı-ġ): akma, cerayan (Eraslan, 2012: 549).aḳıġlıġ (<aḳıġ+lıḳ): (ḳ>ġ) akıcı, devamlı olmayan (Eraslan, 2012: 549).aḳıġlıḳ: Bkz. aḳıġlıġ (Eraslan, 2012: 549).aḳıġsız (<aḳıġ+sız): Akıcı olmayan aḳım (<aḳ-ı-m):1. Akmak işi. 2. fiz. Hava, su gibi akışkan maddelerin veya elektrik yüklerinin belli bir yönde akışı, yer değiştirmesi. (mec. Belli bir noktadan ayrılma).aḳıntı (<aḳ-ı-n-tı): Havanın veya suyun herhangi bir yöne doğru yer değiştirmesi, akım, cereyan. (mec. Bir yerden ayrılıp başka bir yere geçme).aḳış- (<aḳ-ı-ş-): Sel gibi akmak (TS, 1983: 6) (mec. Ayrılıp gitme).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳışkanlaş-, aḳışḳanlaştır-, aḳışḳanlaştırıl-”, İsimler:“aḳışḳan, aḳışḳanlaşma, aḳışḳanlaşmaḳ, aḳışḳanlaştırıcı, aḳışḳanlaştırıcılıḳ, aḳışḳanlaştırma, aḳışḳanlaştırmaḳ, aḳışḳanlıḳ” vd.aḳış (<aḳ+ı+ş): Akça, akçıl (Eraslan,2012: 549).aḳıt- (<aḳ-ı-t-): Bir nesnenin akmasını sağlamak. (mec. Bir nesneyi bir noktadan ayırmak).aḳıtdur- (< aḳıt-dur-): Aktırmak (Eraslan, 2012: 549).aḳla- (<aḳ+la-): 1.Bir kimseyi temize çıkarmak. (mec) bir kimseyi bir suçtan ayırmak, ayrı tutmak). 2. Temizlemek, kirden arıtmak ( Tuğlacı, 1995: 52). Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳlaş-, aḳlan-, aḳlat-”,İsimler: “aḳlaşma, aḳlaşmaḳ, aklanma, aklanmak, aḳlatma, aḳlatmaḳ” vd.aḳlaş-(<aḳla-ş-): Ağarmak, beyazlaşmak. (mec. Saçın doğal renginden ayrılması).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳlaştır-, aḳlaştırıl-”,İsimler: “aḳlaşma, aḳlaşmak, aḳlaştırma, aḳlaştırmaḳ, aḳlaştırılma, aḳlaştırılmaḳ” vd.aḳsa- (<aḳ-sa-): Hafif topallamak. (mec. Normal olan yürüyüşün dışına çıkmak, ayrılmak).
Bu gövdesinin türevleri:Fiiller: “aksat-, aḳsatıl-”,Fiiller: “aḳsaḳ, aḳsaḳal, aḳsaḳlıḳ, aḳsam aḳsama, aḳsan, aḳsatış, aḳsatma, aḳsatmaḳ, aḳsayış” vd. aḳsır- (<aḳ-sır-): Burun zarlarının gıcıklanması ile solunum kaslarının birdenbire kasılması üzerine, ağız ve burundan hızlı soluk boşaltmak (mec. Ayırmak). Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aḳsırt-”,İsimler: “aḳsırıḳ, aḳsırıḳlı, aksırış, aksırma, aksırtma, aksırtmak” vd.aḳtar- (<aḳ-t-ar): 1. Bir yerden bir kaptan başka bir yere veya başka bir kaba geçirmek. 2. Bir şeyin yolunu, yönünü değiştirmek. (mec. Bir nesneyi bir yerden ayırıp başka bir yere bırakmak veya göndermek).
Bu gövdenin türevleri,Fiiller: aḳtarıl-, aḳtart-, aḳtartıl-,İsimler: aḳtarılma, aḳtarılmaḳ, aḳtarım, aḳtarış, aḳtarma, aḳtarmaḳ, aḳtarmacı, aḳtarmacılıḳ, aḳtarmalı (taşıtlar için), aḳtarmasız, aḳtartma, aḳtartmaḳ, aḳtartılma, aḳtartılmaḳ vd. aḳtur- (<aġ-tur-): (ḳ/ġ değişmesi) Aktarmak, çevirmek, döndermek (Eraslan, 2012: 549).al- (<a-l-): 1. Bir şeyi ya da bir kimseyi bulunduğu yerden ayırmak: Çocuğu okuldan aldı. 2. Bir şeyi elle veya başka bir araçla bulunduğu yerden ayırmak: Sağ elin çevik bir hareketiyle başındaki tülbenti çekip adı. 3. [(Allah bir insanı) Ölüm yoluyla bu dünyadan ayırmak (Ayverdi, 2011: 46)]. 4Yolmak, koparmak: Kaş almak 5. Yerini değiştirmek, çekmek. 6. Temizlemek. 7. (yol için) Gitmek: (mesafe) katetmek 8. Çalmak: Cebimden saatimi almışlar. 9. Vücuttaki hasta bir organı ameliyatla çıkarmak: Dalağını aldılar, 10. Bir şeyi veya bir kimseyi bulunduğu yerden ayırmak (Karaağaç, 2008:19). “Bu teessür içinde gözünü bahriye miralayından alamıyordu”.
Kelimelerin anlamlarından da anlaşıldığı gibi tamamında dolaylı ya da doğrudan ayrılma, ayırılma anlamlarını görmekteyiz.
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aldır-, aldırt-”,İsimler: “aldırma, aldırmak, aldırmaz, aldırmazlık, aldırtma, aldırtmak” vd.al (<a-l): 1.Tuzak, hile (Eraslan 2012: 549), 2. Aldatma, düzen. (mec. Doğruluktan ayrılmış olma durumu).
Bu gövdeden elde edilen türevler:Fiiller: alda-, aldan-, aldat-, aldatıl-,İsimler: aldanç, aldaġ, aldangıç, aldanış, aldanma, aldanmaḳ, aldatıcı, aldatılma, aldatılmaḳ, aldatış, aldatma, aldatmak, aldatmaca vd. şekilde ortaya çıkmaktadır. Bu kelimelerin tamamı aynı gövdeden türetilmiş olup, insanları tuzağa düşürerek ya da hileye başvurarak doğru yoldan ayırmak ya da insanları ayrılmaya zorlamak gibi doğrudan veya mecazî anlatımlar söz konusudur.alḳ- (<*al-ḳ-) : Azalmak, tamamlamak (Eraslan, 2012: 549). Alkmak fiili gövdesinden türetilen “alḳın- (<alḳ-ı-n-)” sona ermek, bitmek, azalmak; alḳıntur- (<alḳın-tur-) bitirmek, yok etmek fiil gövdesi ile; aynı gövdeden yapılan alḳınç (<alḳın-ç) azalma, eksilme; alḳınçsız (alḳınç+sız) bitmez, tükenmez, eksilmez; alḳınçu (< alḳın-çu) bitme, azalma, yok olma; alḳınmaḳsız (<alḳın-mak+sız) bitmez, eksilmez gibi isimlere şahit olmaktayız. (Eraslan, 2012: 549).apra- : Saklamak, muhafaza etmek (Ata, 1998:19). ar- (<a-r-): 1. Dolaşmak, dolanmak, gezmek (Eraslan, 2012: 552), 2. Yorulmak, yorgun düşmek (Dilçin, 1991: 415). ar- (<a-r-): 1. Aldatmak, kandırmak (Gabain, 2007:261), ardı sini kīz bo.dı anın tāl / yayılır anıñ artuçı burnı takı kıwa “ Bedeni körpe, vücudı nazlı nazlı salınan, ardıç dalı gibi titreyen, burnu biçimli kız seni aldattı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 178), 2. Aldatmak yani doğru yoldan ayrılmak. (Hacıeminoğlu, 1991: 20), Yorulmak (Tezcan-Zülfikar, 2004:111). Türkçede aynı kelimenin çeşitli devirlerdeki lehçe, şive ve ağızlarda hem “y” hem de “h” protezli şekillerle karşılaşırız. En yaygın olan şekil “y’li” olanlardır. Bunlar, şivelerdeki kelime alış verişi sebebiyle çoğu zaman yan yan bulunmuşlardır (Hacıeminoğlu, 1991: 21). Bu yapıda birçok örneğe rastlamak mümkündür. Şöyle ki, “yar-” fiilinin türevleri için; Yar-:1.“yarmak, iki şeyi keserek ikiye bölmek, parçalamak”, 2.“Ayırmak, birbirinden uzaklaştırmak”, 3.Yaran (<yar-an) “tarla sınırı”, 4. Yarım (<yar-ı-m) “bir bütünün ikiye ayrılmış parçalarının her biri”, 5.Yarık < yar-ı-k “bütün halindeyken ikiye ayrılmış parçaların arasındaki açıklık”. 6. Yarıl- (<yar-ı-l-) “parçalara, bölümlere, kısımlara ayrılmak” 7. Yarın (<yar-ı-n) “ertesi gün, yani yirmi dört saatin yarısı” ve Halaç şivesi ve Edirne ağzında “h’arım<h’ar-ı-m” örneklerine rastlamak mümkündür (Hacıeminoğlu, 1991: 21). ara (<ar-a): 1. İki nesneyi birbirinden ayıran boşluk, 2. Ara, yani “birbirinden ayrılmış iki nokta veya çizgi arasındaki boşluk, açıklık” (Hacıeminoğlu, 1991: 20), 3. İki şeyi birbirinden ayıran uzaklık, açıklık (Tuğlacı, 1995:118).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “arala-, aralan-, aralanıl-, aralaş-, aralat-, aralatıl-”,İsimler: “aracı, aracılıḳ, aralanma, aralanmak, aralatma, aralatmak” vd.aral (< ara+l): 1.Ada, 2. Birbirine yakın adaların meydana getirdiği topluluk, takımada (Tuğlacı, 1995: 121).arala- (<ara+la-): 1. Ayırmak, seyrekleştirmek: sıraları aralayın ( Tuğlacı, 1995: 121), 2.İki şey arasında açıklık oluşturmak, aralamak, 3. Ayırt etmek, aralamak “bizi anınla kılıç aralar” (Hacıeminoğlu, 1991: 20).aralanış (<aralan-ış): Aralanma işi (mec. Ayırımla işi).aralanma (<aralan-ma) : Aralanmak işi (mec. Ayırılmak işi).aralanmaḳ (<aralan-maḳ): Biraz aralanmak, arası açılmak.aralaş- (<arala-ş-): Ayrılmak, uzaklaşmak (Dilçin, 1983: 11).aralaştır- (<aralaş-tır-): Aralık bırakmak, iki şeyi birbirinden az ayırmak (Tuğlacı, 1995: 121).aralat- (<arala-t-): Aralık duruma getirmek, biraz açtırmak.aralatma (<aralat-ma): Aralatmak işi.aralatmaḳ (<aralat-maḳ): Aralık duruma getirmek, biraz açtırmak.aralıḳ (<ara+lıḳ): İki şey arasındaki açıklık, mesafe.aralıḳlı (<aralıḳ+lı): Birbirine bitişik olmayan, aralarında açıklık bulunan.aralıḳsız (<aralıḳ+sız): Birbirine bitişik olan, aralarında açıklık bulunmayan.arı- (<ar-ı-): 1. Temiz olmak, temizlenmek (Eraslan, 2012: 552), 2. Zayıflamak (Dilçin, (1983: 12), 3. Temizlenmek (Arat, 1992: IV), 4.Yabancı kelimelerden temizlenmiş (Tuğlacı, 1995: 128). Arı isim gövdesinden [arıkla-(aruḳla-) “zayıflamak”, arıklat-(aruḫlat-, aruḳlat-) “zayıflatmak”, arıla- “temize çıkarmak”, arıl- “zayıflamak”, arıtla- “temizlemek”, arıt- “temizlemek” ] gibi fiil; [arık “zayıf”, arıklık “zayıflık”, arılık (arulıḳ) “temizlik, doğruluk”, arısız (arısuz) “kirli, pis”] gibi isimler türetilmiştir. (Dilçin, 1983: 12).arıġ (<arı-ġ): Bkz. arıḳ. Arıġ(arıḳ) gövdesinden türetilen arıġla- (<arıġ+la-) “arıtmak” fiili ile arığın (<arıġ+ı+n) “temizce, temiz olzrak”, arıġsız (<arıġ+sız) “pis kirli”, arıġsızlıḳ (<arıġ+sız+lıḳ) “ pislik, kirlilik” gibi isimlerin aynı gövdeden türetildiğine şahit olmaktayız. (Eraslan, 2012: 552). arıḳ (<arı-ḳ): 1. Temiz, saf. 2. Zayıf, cılız (Dilçin, 1983: 12).arın- (<arı-n-): Temizlenmek (Korkmaz, 2017: 207) arındı neñ “hehangi bir şeyden temizlendi” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 6). (mec. Herhangi bir suçtan günahtan ayrılmak). arınma (<arın-ma): Arınmak işiarınmaḳ (<arın-maḳ):1. Temizlenmek, 2. Katışıksız, arı duruma gelmek.arıt- (<arı-t-):1. Temizlemek, yabancı ve zararlı maddeleri ayırmak (Hacıeminoğlu, 1991: 21), 2. Arıtmak, temizlemek. Ol tarıg arıttı “o buğday vb. şeyleri temizledi” (Ercilasun- Akkoyun, 2015: 101). (mec. Arıtmak ve temizlemek anlamları, kirden, pislikten ayrılmayı ifade etmektedir). Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “arıtabil-, arıtıl-”,İsimler: “arıtabilme, arıtabilmek, arıtılma, arıtımaḳ, arıtılış” vd. arıtış- (<ar-ı-t-ı-ş-): Temizlemede yardımcı olmak. Ol maña tarıg arıtışdı “o bana buğday temizlemede yardımcı oldu” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 333).arta- (<ar-ta-): Bozulmak, çürümek, ekşimek (Karaağaç, 2008: 43). (mec. Doğallıktan ayrılmak). eren kamug artadı nenler uḍu / tawa.r körüp uslayu eske çoka.r “Mala tamah edince insanların ahlakı bozuldu. Malı gördüklerinde, akbabanın leşe çullandığı gibi onun üzerine çullandılar.” (Ercilasun- Akkoyun, 2015: 238).artız-(<ar-t-ı-z-): 1.Kandırmak (Gabain, 2007:261), 2. Aldatmak, yani doğru yoldan ayırmak (Hacıeminoğlu, 1991: 21).artuġ (<ar-t-u-ġ): Bkz. artuḳartuḫ (<art-u-ḫ): Bkz. artuḳartuḳ (<art-uḳ): Çok, fazla (Dilçin, 1991:220), Başka, gayri, mâdâ (Dilçin, 1983: 14) Diğerlerinden ayrılmış (Hacıeminoğlu, 1991: 20).as- (<a-s-): Bir şeyi aşağıya sarkacak biçimde bir yere iliştirip sarkıtmak. (mec. Nesnelerin yerle bağlantısını kesmek, ayırmak).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “asıl-, astır-, astırıl-”,İsimler: “asılma, asılmak, astırma, astırmak, astırılma, astırılmak” vd.aş- (<a-ş-): 1. Aşırı gitmek, belli bir ölçüden ayrılmak (Hacıeminoğlu, 1991: 22), 2. Açmak, kollarını birbirinden ayırmak (Dilçin, 1991: 457), 3. Çıkmak, geçmek, yükselmek (Ata, 1998:24).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “aşa-, aşıl-, aşın-, aşındır-, aşır-, aşırt-, aşırttır-”,İsimler: “aşılma, aşılmak, aşınma, aşınmak, aşındırma, aşındırmak, aşırma, aşırmak, aşırtı, aşırtma, aşırtmak, aşırttırma, aşırttırmak, aşma, aşmak” vd.at- (<a-t-). 1.Bir şeyi bir yere doğru koymak, bırakmak. 2. Çıkarmak, dışarı vermek, 3. Kovmak, dışarıya çıkarmak, ilgisini kesip uzaklaştırmak, 4. Yapışık olduğu yerden ayırmak (Karaağaç, 2008: 50). “Çocuklarının geleceği için bir köşeye bir miktar para atmıştı (ayırmıştı)”.
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: “ata-, atan-, atanabil-, atandır-, atıl-, atış-”, İsimler: “atama, atamak, atanabilme, atanabilmek, atandırma, atandırmak, atanma, atanmak, atanış, atanmışlıḳ, atılma, atılmak, atılış, atış, atışma, atışmak” vd. at (<a-t): Ad, isim. (bkz. ad) Yani bütün insanları, bütün varlıkları ve nesneleri birbirinden ayıran sesli ve yazılı işaret (Hacıeminoğlu, 1991: 22).atız (<at-ı-z): Tarla sınırı (yani iki araziyi ayıran çizgi) (Hacıeminoğlu, 1991: 22).atızla-(<at-ı-z+la-): Arklar ve çukurlar açmak. er yi.rin atızla.dı “adam ziraat için toprağında arklar ve çukurlar açtı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:132).atızlan-(<atızla-n-): Arklara, bölümlere ayrılmak. yi.r atızlandı “yer arklarla bölümlere ayrıldı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:129).ay- (<a-y-): 1. Söylemek (Eraslan, 2012:554), tegür menin sāwımı bilge.leke ay / tınar kalı atatsa kısr.k sanı ta.y “Akıllılara sözümü ulaştır. Onlara, “eğer tay attan sayılırsa kısrak dinlenir” de. Çünkü anası yerine ona binilir.” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 412-413), 2. Ayılmak, kendine gelmek (Derlemeler Sözlüğü, 2009:426). (mec. Sarhoşluktan ayrılmak), 3. Baygınlıktan, sarhoşluktan, dalgınlıktan kurtulmak, kendine gelmek, ayılmak (Tuğlacı, 1995: 193).
Bu gövdenin türevleri:Fiiller: ay(ı)l-, ayıḳ-, ayıḳla-, ayırdlan-, ayırtlan-, ayış-, ayıtla-, ayurtla-, ayıtlan-, ayırtlaş-, ayt-, aytıl-,İsimler: ayıḳ, ayıḳlama, ayıḳlamak, ayıḳma, ayıḳmak, ayırtlanma, ayırtlanmak, ayırtlaşma, ayırtlaşmak, ayıtma, ayıtmak, aytılma, aytılmak, aytıḳ vd. ayart- (<ay-a-r-t-) : Birini, çalıştığı yerden ayırıp başkasının yanında çalışmaya kandırmak (Karaağaç, 2008: 55).ayıḳ- (<ay-ı-k-): Ayılmak, kendine gelmek, uyanmak, aklı başına gelmek. (mec. Uyuşukluktan, sarhoşluktan ayrılmak).ayıḳ (<ay-ı-ḳ): 1. Aklı başında, sarhoşluktan ayrılmış, kurtulmuş olma hâli (Dilçin, 1991:319).ayıḳla- (<ayıḳ-la): Bir şeyin içinden, işe yaramayan, gereksiz ve istenmeyen taneleri veya maddeleri ayırıp çıkarmak, temizlemek.ayıl-(<ay-ı-l-): Sarhoşluk, baygınlık gibi bir durumdan kurtulmak, kendine gelmek. (mec. Sarhoşluktan, baygınlıktan ayrılmak, kurtulmak).ayılt-(<ayıl-t-):Sarhoşluktan ya da baygın olma durumundan kurtarmak. “İskemleden gölge gibi kaydı, önüme yığıldı. Onu kucağımda içeri aldım, ayılttım.” ayır- (<ay-ı-r-): 1. Bölmek, 2. Birbirinden uzaklaştırmak (Karaağaç, 2008:57).ayırdılan- (<ayır-d-ı+la-n-): Ayırtlanmak, ayıklanmak (Dilçin, 1883: 19). ayış- (<ay-ı-ş-): Karşılıklı söyleşmek (Ata, 2013: 241).ayna- : Değişmek, bozulmak (Ata, 1998: 36).ayrıl- (<ayır-ı-l-): Bir yerden, bir kimseden, bir şeyden uzaklaşmak (Karaağaç, 2008: 58).ayrış-(<ayır-ı-ş-): Birbirinden ayrılmak. ola.r ikki ayrışdı “o ikisi birbirinden ayrıldı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:121).ayt- (<ay-t-): Demek, söylemek (Ata, 1998: 37).aytıl- (<ayt-ı-l-): Söylenmek (Ata, 1998: 38).aytış-(<ay-t-ı-ş-): Barışmak. ola.r için aytışdı.la.r “onlar aralarında barıştılar” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:36). (mec. Küslükten, küs olmaktan ayrılmak).az- (<a-z-):1. ‘Azmak’ Temel anlamından hareketle ‘yoldan çıkmak, bozulmak, değişmek, heba olmak, çıkmak, azgınlaşmak’ (Ata, 1997: 170), 2. Yolunu kaybetmek, şaşırmak, kaybolmak ( Derlemeler Sözlüğü, 2009: 441). (mec. Doğru yoldan ayrılmak), 3. (yol için) şaşırmak, kaybetmek. ol yo.l a.zdı “o, yolu kaybetti, şaşırdı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015: 89), 4. Küçük bir kısım (Ayverdi, 2011: 96). (mec. Bir bütünden ayrılmış).
Bu gövdeden elde edilen türevler: Fiiller: azal-, azalt-, azġur-, azġılaş-, azıl-, azıt-, İsimler: azalma, azalmak, azan, azgın, azgınlaşma, azġınlaşmaḳ, azıtġan, azmaḳ vd.azaḳ (<az-aḳ): Ayak (Hacıeminoğlu, 1991, 23).azaḳ (<az-aḳ): Azmış sapmış. atgalır oknı aza.k / tegmedi bu saw uşa.k “Bu fettan kadının, azmış okunu bana doğru atmak istediği söylentisi bana ulaşmadı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:239).azan (<az-an):“Tarla sınırı” yani iki araziyi birbirinden ayıran çizgi (Hacıeminoğlu,1991:23).azdur- (<az-dur-): Yoldan çıkarmak (Ata, 1998: 40).azġın (<az-ġın): Azmış olan (Gülensoy, 2011:97).azġur- (<az-ġur-): Ayartmak (Gabain, 2007:59). (mec. Doğru yoldan ayırmak), 2. Azdırmak, hak yoldan çıkarmak (Ata, 1998: 40).azġınlaş- (<azġın+la-ş-): Azgın duruma gelmek. azġınlaşma (<azġınlaş-ma): Azgın duruma gelmek.azġınlalmaḳ (<azġınlaş-maḳ: Azgın duruma gelmek.azıl-(<az-ı-l-): (yol için) şaşırılmak. yol azıldı “yol şaşırıldı” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:97).azıt- (<az-ı-t-):Azmak, yoldan çıkmak (Dilçin, 1983: 21).azıtġan(<azıt-ġan): Devamlı (yoldan) çıkaran, yoldan saptıran. ol kişi ol yoldan azı.tga.n “ bu, insanları devamlı yoldan çıkaran insandır.” (Ercilasun-Akkoyun, 2015:79). (mec. Doğru yoldan ayıran).azmaḳ (az-maḳ):1. Ark, su kanalı, bir sudan ayrılan kol. 2. Ayrı düşmek, ayrılmak (Dilçin, 1983: 21).
SONUÇ
İncelediğimiz “a-” fiilinin türevlerini göz önüne aldığımızda tanık olduğumuz en önemli nokta, anlam yönüyle ayrılmak işlevinin önemidir. Bu işlevin, çoğu zaman doğrudan olmasına rağmen bazen de dolaylı olarak kendini göstermesidir. Ayrılmak fiilinin gerçek anlamını “ayrılmak işine konu olan her şey” şeklinde düşünmek ilk akla gelen tanım olmasına rağmen, Türkçede mecazî kullanışlar, dolaylı anlatımlar, herkes tarafından bilinen anlamlardan çok daha etkili ve çok daha edebîdir. İncelememize konu olan “a-” fiilinde de bunu açıkça görmekteyiz. Şöyle ki: “a-” fiili ile türetilen fiillerin anlamları dikkatli ve geniş boyutlarda incelendiğinde, asmak (yerden ayırmak), akmak (kaynaktan ayrılmak), azmak (doğru yoldan ayrılmak) gibi daha birçok fiil türevlerinde “ayrılmak” anlamı ilk bakışta görülmese bile, kelimelerin dolaylı anlamlarında bu işlev, kendisini rahatlıkla gösterebilmektedir.
KISALTMALAR
bkz. : Bakınızfiz. : Fiziktemec. : MecazenTS : Tarama Sözlüğüvb. : Ve benzerivd. : Ve diğerlerivs. : Ve saire
KAYNAKÇAARAT, Reşit Rahmeti, Atabetü’l- Hakayık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.ARGUNŞAH, Mustafa, Tuhfe-i Murâdî, TDK Yayınları, Ankara 1999.ATA, Aysu, Kısasü’l- Enbiya, TDK Yayınları, Ankara, 1997.ATA, Aysu, Nehcü’l- Feradis, Dizin-Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 1998.AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Bilner Matbaacılık, Biltur Basım Yayın ve Hizmet A.Ş., İstanbul 2011.Derlemeler Sözlüğü, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 2009.DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1970.DİLÇİN, Cem, Süheyl ü Nev-bahâr, Atatürk Kültür Merkezi Yayını- Sayı 51, Ankara 1991. DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları. Ankara, 1983.ERCİLASUN, Ahmet B. –AKKOYUNLU, Ziyat, Dîvânu Lugâti’t-Türk, TDK Yayınları, Ankara 2015.ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak/Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul 2011.ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer, TDK Yayınları, Ankara 2011.ERASLAN, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara 2012, 548.EYÜBOĞLU, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2004.GABAİN, A. Von, Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), TDK Yayınları, Ankara 2007.GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2011.HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara 1991.İmlâ Klavuzu, TDK Yayınları, Ankara 1996.KARAAĞAÇ, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2008.KARAHAN, Leylâ, Kıssa-i Yûsuf (Yûsuf u Züleyhâ), TDK Yayınları, Ankara 1994.KORKMAZ, Zeynep, Marzubân-nâme, TDK Yayınları, Ankara 2017.TEZCAN, Semih- ZÜLFİKAR, Hamza, Nehcü’l-Feradis, TDK Yayınları, Ankara 2004.STUĞLACI, Pars, Okyanus Ansiklopedik Türkçe Sözlük, ABC Kitabevi Yayın & Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1995.Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Cilt I, Ankara 1998.------------------, TDK Yayınları, Ankara 2012.

Toplam 35 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil	Türkçe
Konular	Dilbilim
Bölüm	Araştırma Makaleleri
Yazarlar	Veysi Sevinçli 0000-0002-2069-7138
Yayımlanma Tarihi	22 Nisan 2018
Yayımlandığı Sayı	Yıl 2018Cilt: 8 Sayı: 15

Kaynak Göster

APA	Sevinçli, V. (2018). “ A-” FİİLİ VE TÜREVLERİ. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15), 399-418. https://doi.org/10.29029/busbed.394147

Kapak Resmi İndir

Makale Dosyaları

Tam Metin

Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.