Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi

Öz

Erken Orta Çağ döneminde İslâm dünyasının farklı bölgelerinde yerleşen bilim ve medeniyet merkezlerinde yoğun bir bilimsel, felsefi ve sanatsal faaliyette bulunulmuştur. Bu merkezlerde matematik, astronomi, coğrafya, tıp, farmakoloji, optik, botanik, kimya ve diğer bilim alanlarında -sonraki dönemlerde bu bilim dallarının gelişim yollarını da belirleyecek olan- kayda değer eserler ortaya konmuştur.
Bilim çevrelerinde daha çok Kitâb fî ma‘rifeti’l-hiyeli’l-hendesiyye (el-Câmi‘ beyne’l-‘ilm ve’l ‘ameli’n-nâfi‘ fî sinâ‘ati’l-hiyel) adlı eseriyle bilinen büyük İslâm bilgini Ebü’l-İzz İsmail b. er-Rezzâz el-Cezerî (XII-XIII. yüzyıllar) de çok sayıda bilginin yetiştiği bir coğrafyada dünyaya gelmiştir. O, insanlığın ortak mirası olan bilim ve medeniyetin gelişimine önemli katkılarda bulunmuştur. Bir bilim insanı olarak gerçek yetkinlik ve başarısını ise İslâm bilim tarihinde mekanik teknolojisi ve mühendislikle ilgili bilgi ve uygulamaları konu edinen bilim dalında, ilm-i hiyel alanında göstermiştir. Buradan hareketle, el-Cezerî’nin geniş bir ilgi alanı olduğunu, cesur ve yenilikçi fikirleriyle yaşadığı çağa damga vurduğunu ve bilge bir mühendis olarak karşımıza çıktığını söylemek mümkündür.
el-Cezerî’nin su saatleri, kandil saatleri, çeşmeler, su pompalayan makineler ve bunların yapımıyla ilgili ayrıntılı betimleme ve açıklamaları -yaşadığı dönemdeki teknolojinin düzeyi göz önüne alındığında- oldukça dikkat çekicidir. Bunun yanında, el-Cezerî’nin metal döküm tekniği, konik vanalar, tekerleklerin balansı, gerçek anlamda emme borusunun kullanılması vd. ilgili çalışmaları günümüz mühendislik çalışmaları açısından da önem arz etmektedir. Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda onun “İslâm dünyasının Leonardo da Vinci’si” adlandırılmasının bir tesadüf olmadığı da ortaya çıkmaktadır.
Dünyanın çeşitli bölgelerinde el-Cezerî’nin bilimsel mirasıyla ilgili çok sayıda çalışma yapılmıştır. Onun yukarıda adı geçen eserinin muhtelif el yazması nüshaları bulunmaktadır. Eser bu nüshalardan hareketle, Türkçe de dâhil olmak üzere -tamamen veya kısmen- birçok dile tercüme edilmiştir. Bunlardan Almanca ve İngilizce tercümeler, diğer dillerdeki el-Cezerî çalışmalarında temel alınmıştır.
Son yıllarda Türkiye’de yapılmakta olan el-Cezerî çalışmaları (kitap, makale, ansiklopedi maddesi, ulusal ve uluslararası sempozyum, kongre vb.) onun dehasını ve yetkin bir bilim insanı olduğunu ortaya koymuştur. Dahası, Türkiye’de el-Cezerî araştırmaları günümüzde de sürdürülmektedir.
Rusya’ya gelince, burada İbn Sînâ, Fârâbî, Ebû Bekir er-Râzî, Ebû Reyhân el-Bîrûnî, Ebü’l-Kâsım ez-Zehrâvî, Muhammed b. Musa el-Hârizmî, el-Bettânî, Kâşî, Abdurrahman el-Hâzinî, Nasîruddin Tûsî vd. gibi İslâm dünyasında yetişmiş bilginlerin bilimsel mirası özel bir plan ve program dahilinde araştırmaya tabi tutulmuştur. Söz konusu araştırmalara bağlı olarak, el-Cezerî ve eseri de dikkat çekmiştir.
Türkiye’de yukarıda sözü edilen Rusça çalışmaların az bir kısmı bilinmektedir. Rusça el-Cezerî çalışmalarının ise Türkiye’de neredeyse, bilinmediği söylenebilir.
Bu çalışma, her şeyden önce, mekanik alanına ilişkin ünlü eseriyle bilinen Orta Çağ İslâm bilgini el-Cezerî’nin bilimsel mirasıyla ilgili mevcut literatüre bir katkı sunma amacı taşımaktadır. Daha özel olarak, bu çalışmanın amaçları şöyle ifade edilebilir:
1) Rusya’da ve akademik çalışmaların SSCB sonrası dönemde de önemli ölçüde Rusça yapılmakta olduğu eski birlik ülkelerinde el-Cezerî’yle ilgili araştırmaları -mevcut olanaklar dâhilinde- tespit etmek, bunların bir dökümünü ortaya koymak, başkaca bir deyişle, Rusça el-Cezerî çalışmalarını içeren kronolojik bir bibliyografya oluşturmak;
2) Söz konusu çalışmaların yapı ve içeriğiyle ilgili kısa bilgiler vermek, bu çalışmalarda karşılaşılan metodolojik sorunları ortaya koymak ve çözüm önerileri sunmak;
3) Türkiye’de devam etmekte olan ve gelecekte gerçekleştirilmesi düşünülen el-Cezerî araştırmalarına kaynak ve malzeme dizini açısından katkı sağlamak.
Son olarak, bu çalışma hazırlanırken el-Cezerî’nin Kitâb fî ma‘rifeti’l-hiyeli’l-hendesiyye (el-Câmi‘ beyne’l-‘ilm ve’l ‘ameli’n-nâfi‘ fî sinâ‘ati’l-hiyel) adlı eseri merkezli ve karşılaştırtmalı bir okuma yapıldığı belirtilmelidir. el-Cezerî ve bilimsel mirasıyla ilgili Rusça popüler (herhangi bir akademik araştırmaya dayalı olmayan, bilimsel içerikten yoksun, çoğunlukla ticari ve kişisel amaçlarla [t]üretilen) internet yayınlarının değerlendirme dışı bırakıldığı da ifade edilmelidir.