Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

THE ROLE OF BEZIRGAN-MERCHANT MULTEZIMS IN THE CORPORATIZATION PROCESS IN THE OTTOMAN: THE SAMPLE OF SARIYER COPPER MINE COMPANY

Yıl 2024, Sayı: 28, 315 - 336, 30.10.2024
https://doi.org/10.29029/busbed.1481714

Öz

The Ottoman Empire operated its mines with rules and methods that unchanged for centuries. However, the Tanzimat reform brought about a change in the way mines were operated and noteworthy steps were taken towards modern corporatization. The state promoted private enterprises and supported the establishment of companies. Sarıyer Copper Mine Company was established in 1841. The capital of the company was entirely from the Ottoman Empire's own citizens, and particularly the civil servants in the state staff contributed to the capital. However, these capitalists were unprivileged in business fields such as mining, copper extraction, processing, transportation, sales, etc. At this point, bezirgân-merchant multezims (iltizam owners) experienced in mining, copper mining, and trade came to the foreground.
This article focuses on the merchant class, which had a significant place in the corporatization process of the Ottoman state, and particularly the bezirgân-merchant multezims, who were good at copper mines. The scope of the article is limited with mültezims within the framework of the Sarıyer Copper Mine Company. The state intended to use the capital collected effectively to serve its purpose. The multezims of the Sarıyer Copper Mine Company stood out with their expertise in mining, copper mining, and trade rather than their capital. Among the main multezims identified during the process of the company operation are “Papazoğlu (Beratlı Merchant) Anaştaş”, Bezirgân Todori”, “Miner Nikola and Serkez from Gümüşhane”, “Hayriye Merchant Hacı Ali Ağa and Todori son Dimitri”, “Yorgi Papayosefoğlu and Ligor Todori”. The study also mentions the provisions of the contracts made with the multezims, the tools used in the field of mining, the conversion of copper mines into cash in kind, in addition to the amount of copper extracted from the mining area, the sales price of copper.

Kaynakça

  • İrade Dâhiliye (BOA. İ.DH): 35/23136; 39/1853; 250/15330; 447/29594; 496/33670.
  • İrade Meclis-i Vala (BOA. İ.MVL): 81/1595.
  • Meclis-i Vala Riyâseti Belgeleri (BOA. MVL): 1041/2.
  • Sadaret Amedi Kalemi Defterleri (BOA. A.AMD): 40/34; 70/88.
  • Sadaret Mektubî Kalemi (BOA. A.MKT): 46/21.
  • Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (BOA. A.MKT.MHM): 10/45; 45/35; 94/54; 172/42.
  • Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devair (BOA. A.MKT. NZD): 461/61; 496/33670.
  • Ticaret Defteri (BOA. Td): 1093.
  • Ticaret-Nafia-Ziraat-Orman-Meadin Nezaretleri (BOA. T.OMM): 728/5.
  • Akyıldız, A. (2001). Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, İstanbul.
  • Ali Rıza (1318). Atlaslı Memalik-i Osmaniye Coğrafyası, İstanbul: Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi..
  • Altunbay, M. (2002). Klasik Dönemde Osmanlı’da Madencilik. Türkler. Cilt 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 791-801.
  • Alus, S. M. (1994). İstanbul Yazıları. Yayına Hazırlayan. Erol Şadi Erdinç, Faruk İlikan. İstanbul.
  • Anhegger, R. (1943). Osmanlı İmparatorluğunda Madenler ve Madencilik: Osmanlı’nın Avrupa Toprakları. C.1. (Çev. Talat Havzoğlu-Yahya Çiftçi). İstanbul.
  • Anhegger, R., İnalcık, H. (1956). Kanunname-i Sultani Ber muceb-i Örfi Osmani (II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasakname ve Kanunnameler). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
  • Bağış, A. İ. (1993). Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslimler. Ankara: Turhan Kitabevi.
  • Bölükbaşı, Ö. F. (2013). 18. Yüzyılın İkinci yarısında Darbhane-i Amire. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • Cezar, Y. (1985). Tanzimat’a Doğru Osmanlı Maliyesi. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4. İstanbul: İletişim Yayınları, 924-933.
  • Çağatay, N. (1942). Osmanlı İmparatorluğunda Maden Hukuk ve İktisadiyatı Hakkında Vesikalar. Tarih Vesikaları, 2(10). 275-283.
  • Çakılcı, D. (2022). Beratlı Tüccar’dan Avrupa Tüccarı’na Selanik’te ‘Nizâm-ı Raiyyet’ Arayışı. Tarih Dergisi, 77(2), 165-212.
  • Çakır, C. (2000).Tanzimat Döneminde Ticaret Alanında Bir Kurumsal Düzenleme Örneği Ticaret Nezareti. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 50(1-4), 141-166.
  • Erdem, S. (2024). Tanzimat Dönemi Maden Politikasında Yer Alan İltizam Şirkete Bir Örnek: Sarıyer Bakır (Nuhas) Madeni Kumpanyası ve Sermayedarları. Belgi Dergisi, 28, 243-271.
  • Eremya Çelebi Kömürciyan (1988). İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, Tercüme: Hrand D. Ansreasyan, Yeni Notlarla Yayıma hazırlayan: Kevork Pamukciyan, İstanbul: Eren Yayıncılık.
  • Gautier, T. (2018). İstanbul Dünyanın En Güzel Şehri. Çev. Nuriye Yiğitler. İstanbul.
  • Joseph Von Hammer (2011). İstanbul ve Boğaziçi. Cilt 1. Tercüme: Senail Özkan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Karal, E. Z. (1988). Selim III’ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit-1789-1807. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Kazgan, H. (2022). Galata Bankerleri. Ankara: Efil Yayınevi.
  • Kazgan, H. (2023). Şirketleşme, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şirketleşme. Ankara: Efil Yayınevi.
  • Koçu, R. E. (1961). İstanbul Ansiklopedisi, 5, İstanbul, 2480-2481.
  • Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (1948). Sarıyer Bakır Madenine Dair Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliğinin 11.10.1948 Tarihli Mektubu Hakkında Derleme Klasif No: M.106.
  • Osmanlı Arşiv Belgelerinde Hayriye Tüccarları, İstanbul Ticaret Odası 1882. (2020). Editör. S. Atilla Sağlamçubukcu vd. İstanbul: Kültür ve Sanat Yayınları.
  • Quataert, D. (1985). 19. yy’da Osmanlı Devleti’nde Madencilik. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4, İstanbul: İletişim Yayınları, 914-916.
  • Sertoğlu, M., İstinye’den Rumelifeneri’ne, Tarih ve Edebiyat Mecmuası, 1(3). 13-21.
  • Sırma, İ. (2011). Osmanlı Anonim Şirketlerinde Kar Dağıtımı. Akdeniz Üniversitesi Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 3(2).117-136.
  • Soyluer, S. (2017). Osmanlı Devleti’nde Ağır Sanayi Yatırımlarına Bir Örnek: Yalı Köşkü Demir ve Makine Fabrikası. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XVIII(2), 1-23.
  • Şehsuvaroğlu, H. Y. Yalı Köşkü Fabrikası. Tarihten Sayfalar. https://core.ac.uk/download/pdf/38305953.pdf. 10.03.2024.
  • Şenel, Ş. (2002). Osmanlılarda Ticaret Anlayışı ve Ticaret Teşkilatında Yeni Bir Yapılanma: Hayriye Tüccarı. (Ed.), Hasan Celal Güzel vd. Türkler, 10, (ss.736-743). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
  • Şirket-i Hayriye İdaresi (1330). Boğaziçi Şirket-i Hayriye, Tarihçe, Salname. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi.
  • Şirket-i Hayriye (1926). Boğaziçi Tenezzüh Mahalleri. Ahmed İhsan Matbaası. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi.
  • Varlık, M. B. (1985). Osmanlı Devleti’nde Madenlerde Çalışma Koşulları. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 4. İletişim Yayınları. İstanbul. 917-922.
  • Yalı Köşkü İskelesi.http://katalog.ibb.gov.tr/kutuphane/haritalar/Hrt.003143. İstanbul Atatürk Kitaplığı.
  • Yıldırım, M. (2013). İstanbul Esnafının Ölçek Ekonomisine Geçiş Çabaları: ‘Demirciler Şirketi’ Örneği, Osmanlı İstanbulu,1, İstanbul, 361-370.

OSMANLI’DA ŞİRKETLEŞME SÜRECİNDE BEZİRGÂN-TÜCCAR MÜLTEZİMLERİN ROLÜ: SARIYER BAKIR MADENİ KUMPANYASI ÖRNEĞİ

Yıl 2024, Sayı: 28, 315 - 336, 30.10.2024
https://doi.org/10.29029/busbed.1481714

Öz

Osmanlı Devleti, yüzyıllar boyunca madenlerini değişmeyen kurallar ve yöntemlerle işletmiştir. Ancak Tanzimat’la birlikte madenlerin işletme şekli değişmeye başlamış ve modern anlamda şirketleşme yönünde önemli adımlar atılmıştır. Devlet, özel girişimleri teşvik etmiş ve kumpanyaların kurulmasını desteklemiştir. 1841’de İstanbul’da Sarıyer Bakır Madeni Kumpanyası kurulmuştur. Kumpanyanın sermayesinin tamamı, Osmanlı Devleti’nin kendi tebaasından olup özellikle devlet kadrosundaki memurlar, sermayeye katkıda bulunmuştur. Ancak bu sermayedarlar; madencilik, bakır madeni çıkarma, işleme, nakil, satış vs. işlerinden anlayan uzman kimseler değillerdi. Dolayısıyla bu noktada madencilik, bakır madenciliği ve ticaretinde deneyimli bezirgân-tüccar mültezimler ön plana çıkmıştır.
Bu makalede, Osmanlı Devleti’nde şirketlerin kuruluş sürecinde önemli bir yeri olan tüccar sınıfına ve bilhassa bakır madeninden anlayan bezirgân-tüccar mültezimlere yer verilmiştir. Bu bezirgân-tüccar mültezimler, Sarıyer Bakır Madeni Kumpanyası çerçevesinde yer alan mültezimlerle sınırlı tutulmuştur. Devlet, amacına hizmet etmek için toplanan sermayeyi, etkin bir şekilde kullanmak istemiştir. Sarıyer Bakır Madeni Kumpanyası’nın mültezimleri sermayelerinden ziyade madencilik, bakır madenciliği ve ticareti alanındaki uzmanlıklarıyla öne çıkmıştır. Kumpanyanın işletme sürecinde tespit edilen başlıca mültezimler: “Papazoğlu (Beratlı Tüccar) Anaştaş”, “Bezirgân Todori”, “Gümüşhaneli Madenci Nikola ve Serkez”, “ Hayriye Tüccarı Hacı Ali Ağa ve Todori veled-i Dimitri”, “Yorgi Papayosefoğlu ve Ligor Todori”dir. Çalışmada, mültezimlerle yapılan mukavelename hükümlerine, madencilik alanında kullanılan teçhizata, bakır madeninin aynîden nakdîye dönüştürülmesine, maden sahasından çıkarılan bakırın kıyye miktarına ve bakırın satış fiyatına yer verilmiştir.

Kaynakça

  • İrade Dâhiliye (BOA. İ.DH): 35/23136; 39/1853; 250/15330; 447/29594; 496/33670.
  • İrade Meclis-i Vala (BOA. İ.MVL): 81/1595.
  • Meclis-i Vala Riyâseti Belgeleri (BOA. MVL): 1041/2.
  • Sadaret Amedi Kalemi Defterleri (BOA. A.AMD): 40/34; 70/88.
  • Sadaret Mektubî Kalemi (BOA. A.MKT): 46/21.
  • Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (BOA. A.MKT.MHM): 10/45; 45/35; 94/54; 172/42.
  • Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devair (BOA. A.MKT. NZD): 461/61; 496/33670.
  • Ticaret Defteri (BOA. Td): 1093.
  • Ticaret-Nafia-Ziraat-Orman-Meadin Nezaretleri (BOA. T.OMM): 728/5.
  • Akyıldız, A. (2001). Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, İstanbul.
  • Ali Rıza (1318). Atlaslı Memalik-i Osmaniye Coğrafyası, İstanbul: Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi..
  • Altunbay, M. (2002). Klasik Dönemde Osmanlı’da Madencilik. Türkler. Cilt 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 791-801.
  • Alus, S. M. (1994). İstanbul Yazıları. Yayına Hazırlayan. Erol Şadi Erdinç, Faruk İlikan. İstanbul.
  • Anhegger, R. (1943). Osmanlı İmparatorluğunda Madenler ve Madencilik: Osmanlı’nın Avrupa Toprakları. C.1. (Çev. Talat Havzoğlu-Yahya Çiftçi). İstanbul.
  • Anhegger, R., İnalcık, H. (1956). Kanunname-i Sultani Ber muceb-i Örfi Osmani (II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasakname ve Kanunnameler). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
  • Bağış, A. İ. (1993). Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslimler. Ankara: Turhan Kitabevi.
  • Bölükbaşı, Ö. F. (2013). 18. Yüzyılın İkinci yarısında Darbhane-i Amire. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • Cezar, Y. (1985). Tanzimat’a Doğru Osmanlı Maliyesi. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4. İstanbul: İletişim Yayınları, 924-933.
  • Çağatay, N. (1942). Osmanlı İmparatorluğunda Maden Hukuk ve İktisadiyatı Hakkında Vesikalar. Tarih Vesikaları, 2(10). 275-283.
  • Çakılcı, D. (2022). Beratlı Tüccar’dan Avrupa Tüccarı’na Selanik’te ‘Nizâm-ı Raiyyet’ Arayışı. Tarih Dergisi, 77(2), 165-212.
  • Çakır, C. (2000).Tanzimat Döneminde Ticaret Alanında Bir Kurumsal Düzenleme Örneği Ticaret Nezareti. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 50(1-4), 141-166.
  • Erdem, S. (2024). Tanzimat Dönemi Maden Politikasında Yer Alan İltizam Şirkete Bir Örnek: Sarıyer Bakır (Nuhas) Madeni Kumpanyası ve Sermayedarları. Belgi Dergisi, 28, 243-271.
  • Eremya Çelebi Kömürciyan (1988). İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, Tercüme: Hrand D. Ansreasyan, Yeni Notlarla Yayıma hazırlayan: Kevork Pamukciyan, İstanbul: Eren Yayıncılık.
  • Gautier, T. (2018). İstanbul Dünyanın En Güzel Şehri. Çev. Nuriye Yiğitler. İstanbul.
  • Joseph Von Hammer (2011). İstanbul ve Boğaziçi. Cilt 1. Tercüme: Senail Özkan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Karal, E. Z. (1988). Selim III’ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit-1789-1807. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Kazgan, H. (2022). Galata Bankerleri. Ankara: Efil Yayınevi.
  • Kazgan, H. (2023). Şirketleşme, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şirketleşme. Ankara: Efil Yayınevi.
  • Koçu, R. E. (1961). İstanbul Ansiklopedisi, 5, İstanbul, 2480-2481.
  • Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (1948). Sarıyer Bakır Madenine Dair Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliğinin 11.10.1948 Tarihli Mektubu Hakkında Derleme Klasif No: M.106.
  • Osmanlı Arşiv Belgelerinde Hayriye Tüccarları, İstanbul Ticaret Odası 1882. (2020). Editör. S. Atilla Sağlamçubukcu vd. İstanbul: Kültür ve Sanat Yayınları.
  • Quataert, D. (1985). 19. yy’da Osmanlı Devleti’nde Madencilik. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4, İstanbul: İletişim Yayınları, 914-916.
  • Sertoğlu, M., İstinye’den Rumelifeneri’ne, Tarih ve Edebiyat Mecmuası, 1(3). 13-21.
  • Sırma, İ. (2011). Osmanlı Anonim Şirketlerinde Kar Dağıtımı. Akdeniz Üniversitesi Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 3(2).117-136.
  • Soyluer, S. (2017). Osmanlı Devleti’nde Ağır Sanayi Yatırımlarına Bir Örnek: Yalı Köşkü Demir ve Makine Fabrikası. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XVIII(2), 1-23.
  • Şehsuvaroğlu, H. Y. Yalı Köşkü Fabrikası. Tarihten Sayfalar. https://core.ac.uk/download/pdf/38305953.pdf. 10.03.2024.
  • Şenel, Ş. (2002). Osmanlılarda Ticaret Anlayışı ve Ticaret Teşkilatında Yeni Bir Yapılanma: Hayriye Tüccarı. (Ed.), Hasan Celal Güzel vd. Türkler, 10, (ss.736-743). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
  • Şirket-i Hayriye İdaresi (1330). Boğaziçi Şirket-i Hayriye, Tarihçe, Salname. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi.
  • Şirket-i Hayriye (1926). Boğaziçi Tenezzüh Mahalleri. Ahmed İhsan Matbaası. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi.
  • Varlık, M. B. (1985). Osmanlı Devleti’nde Madenlerde Çalışma Koşulları. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 4. İletişim Yayınları. İstanbul. 917-922.
  • Yalı Köşkü İskelesi.http://katalog.ibb.gov.tr/kutuphane/haritalar/Hrt.003143. İstanbul Atatürk Kitaplığı.
  • Yıldırım, M. (2013). İstanbul Esnafının Ölçek Ekonomisine Geçiş Çabaları: ‘Demirciler Şirketi’ Örneği, Osmanlı İstanbulu,1, İstanbul, 361-370.
Toplam 42 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Yakınçağ Osmanlı Tarihi
Bölüm Araştırma Makaleleri
Yazarlar

Sevim Erdem 0000-0001-6335-2992

Erken Görünüm Tarihi 27 Ekim 2024
Yayımlanma Tarihi 30 Ekim 2024
Gönderilme Tarihi 10 Mayıs 2024
Kabul Tarihi 27 Haziran 2024
Yayımlandığı Sayı Yıl 2024Sayı: 28

Kaynak Göster

APA Erdem, S. (2024). OSMANLI’DA ŞİRKETLEŞME SÜRECİNDE BEZİRGÂN-TÜCCAR MÜLTEZİMLERİN ROLÜ: SARIYER BAKIR MADENİ KUMPANYASI ÖRNEĞİ. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(28), 315-336. https://doi.org/10.29029/busbed.1481714